Napisała książkę, w której wyłamuje się z głównego nurtu narracji na temat cierpień i popełnianych zbrodni w latach wojennych, jaki dotychczas obowiązywał w naszym kraju. W tym nurcie słowo ludobójstwo (genocidas) było rezerwowane w zasadzie tylko w stosunku do Litwinów, których tkankę narodową trzebili różni okupanci. Tymczasem autorka o „genocidasie" mówi w kontekście, który jest niezwykły wręcz dla ucha przeciętnego Litwina. W książce Vanagaitė Litwini bowiem nie są ofiarami ludobójstwa, tylko jego sprawcami.

„Mūsiškiai" (Nasi) – dała tytuł swej książce, by w ten sposób podkreślić i wyeksponować przewodnią jej myśl. Myśl przywracającą prawdę, że sprawcami ludobójstwa, holokaustu na Litwie podczas ostatniej wojny światowej byli również sami Litwini – „nasi" sąsiedzi, znajomi, przyjaciele, krewni, mężowie, bracia, wujkowie...

Dotychczas bowiem, mimo że faktu formalnie nie negowano, to jednak próbowano przy temacie konfabulować. Był on spychany z reguły na margines dyskursu historycznego, a jak już trzeba było powiedzieć, to w oficjalnej mowie pojawiały się standardowe formułki, że katami Żydów byli bliżej nieokreśleni „naciai ir jų pagalbininkai". Był czas, że mitycznym nadpisem posługiwano się do podpisywania większości pomników, jakie wystawiano w naszym kraju dla uczczenia żydowskich ofiar holokaustu. Unikano przy tym jak ognia, by wymienić wprost z imienia i narodowości sprawców zbrodni. Jacy to kosmici są ci „naciai" i jaka to tajemnicza nacja objawiła się w latach 1939-45 nad Niemnem i Wilią, zwana „pomaginierami", było pozostawiane do interpretacji i wiedzy historycznej każdego Litwina z osobna. Program „Klausimėlis" w litewskiej państwowej TV tymczasem obnaża niemiłosiernie stan tej wiedzy. Naród „kuma" własną historię iście fachowo uważając, dla przykładu, że Mojżesz był wybitnym litewskim „karvedisem". Gdyby zatem zapytać o „pomaginierach" naród, to większość (nie ma co do tego złudzeń) tknęłaby palcem tak naukowo, że telewizor poczerwieniałby ze wstydu.

O książce „Mūsiškiai" czytałem na razie tylko recenzje i to, co autorka sama na jej temat zdradza. Wystarczy jednak i tego, by zrozumieć, że praca może być prawdziwym katharsis dla wielu Litwinów, jeżeli chodzi o ich wiedzę i wyobrażenie o prawdziwym obrazie holokaustu w naszym kraju, którego współsprawcami byli właśnie tytułowi „nasi". Dla wielu z nich bowiem zbrodniarzami dotychczas byli niemieccy naziści oraz grupka (kilkusetosobowa) tzw. Strzelców Ponarskich, którzy bezpośrednio pociągali za cyngle. Tymczasem autorka słusznie współodpowiedzialnością za holokaust obarcza nie tylko tych, którzy bezpośrednio strzelali, ale i tych, którzy denuncjowali, wydawali, wyszukiwali, szpiegowali, pilnowali w obozach, dozorowali w drodze do miejsca kaźni. Chodzi o cały aparat kolaborujących policjantów i urzędników, szpicli Saugumy, żołnierzy tzw. „apsaugos batalionai" i innych struktur machiny okupanta. Łącznie liczbę współsprawców Vanagaitė wylicza na 20 tysięcy.

Zaznacza przy tym, że część z nich mordowała z przymusu, ze strachu. Było jednak też wielu takich, którzy zabijali ochoczo, bez żadnego przymusu. I nie były to bynajmniej jakieś odrzutki społeczeństwa, jak autorka mniemała na początku, tylko zwykli ludzie – studenci, lekarze, urzędnicy, robotnicy, rolnicy. W tym kontekście autorka wspomina o studentach ze szkoły rzemieślniczej z Wilna, którzy latem w wakacje postanowili trochę dorobić jako ...katy w Ponarach. Jeździli do Ponar, mordowali, a potem jakby nigdy nic powracali z powrotem na studia. Mówi też o nadgorliwcach, których Niemcy w uznaniu dla ich makabrycznych zdolności wysyłali mordować Żydów na Białoruś.

Temat jest bolesny – fakt, dotyczy nie tylko Litwinów. Inne kraje europejskie też swego czasu musiały się z nim zmierzyć. Doświadczenie więc podpowiada, by zgłębiając go nie stosować uproszczeń i uogólnień. Nazywając po imieniu zezwierzęciałych katów, należy też koniecznie wspomnieć o sprawiedliwych, którzy z narażeniem życia ratowali swych żydowskich współobywateli. Wiedza historyczna pozwala powiedzieć na dzisiaj, że na Litwie takowych było co najmniej 2 tysiące.

Na koniec, puentując fakt ukazania się książki litewskiej autorki o holokauście, nie sposób pominąć roli naukowców z Centrum Rezystencji i Ludobójstwa, którzy – jak twierdzi Vanagaitė – nie udostępnili jej książki Kazimierza Sakowicza, naocznego świadka mordów w Ponarach. Autorka, by cytować prawdę o Ponarach, musiała więc korzystać z wydania angielskiego (nawiasem mówiąc, litewska wersja notatek Sakowicza ukazała się w nakładzie aż... 500 egzemplarzy). Delikatnie więc mówiąc nasza placówka naukowa, której obowiązkiem jest zgłębianie i upowszechnianie tematu ludobójstwa na Litwie we wszystkich jego postaciach podczas II wojny światowej, robi to nader osobliwie.

Boi się prawdy czy katharsis?

Tadeusz Andrzejewski