Tegoroczni laureaci to:

pośmiertnie – Prezydent Lech Kaczyński
Janusz Wasylkowski
ojciec Antoni Herkulan Wróbel
Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów
Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce

Wyróżniając Prezydenta Lecha Kaczyńskiego, Kapituła przychyliła się do opinii wnioskodawcy, tj. Muzeum Powstania Warszawskiego, że „profesor Lech Kaczyński był pierwszym polskim politykiem, który przykładał dużą wagę do aktywnej polityki historycznej w realiach współczesnego państwa. Odegrał kluczową rolę dla zmiany klimatu i ponownego zainteresowania Polaków historią”.

Janusza Wasylkowskiego nagradzamy za badanie i popularyzowanie dziejów Lwowa i założenie Instytutu Lwowskiego. Ojciec Antoni Herkulan Wróbel z zakonu bernardynów z Argentyny otrzymuje nagrodę za to, że poświęcił się dokumentowaniu dziejów tamtejszej Polonii.

Ponadto tytuł otrzymają dwie organizacje: Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej, działające w Ameryce zrzeszenie polskich kombatantów i osób zaangażowanych w upamiętnienie Polaków z USA, walczących w obu wojnach światowych, oraz wrocławskie Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, założone dla zachowania wiedzy na temat tragicznego losu Polaków, którzy w latach 1943-45 padli ofiarami zbrodni OUN i UPA.

Ustanowienie Nagrody „Kustosz Pamięci Narodowej” to pomysł Janusza Kurtyki i jego współpracowników – wówczas z krakowskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Główną ideą, która przyświecała inicjatorom nagrody honorowej IPN, było nagradzanie osób i organizacji, które przed utworzeniem Instytutu działały na rzecz gromadzenia materiałów z dziejów polskiej konspiracji czasu wojny, Polskiego Państwa Podziemnego, a także powojennego antykomunistycznego podziemia niepodległościowego i opozycji.

W toku uzgodnień inicjatorów Nagrody z kierownictwem IPN przyjęto funkcjonujący do dziś zapis, że nagroda przyznawana jest za szczególny wkład w upamiętnianie historii Narodu Polskiego w latach 1939–89, a także za działalność publiczną, zbieżną z ustawowymi celami Instytutu Pamięci Narodowej.

W ciągu 16 lat Kapituła Nagrody rozszerzyła zakres działalności, za jaką przyznajemy wyróżnienie, wykorzystując Zarządzenie Prezesa IPN, które mówi o działalności publicznej zbieżnej z misją Instytutu. Kustoszami Pamięci Narodowej zostają osoby, grupy osób, stowarzyszenia, instytucje i organizacje, działające na rzecz szeroko rozumianej „polityki pamięci”, których kierunki działań i wyjątkowa aktywność w tej dziedzinie zasługują na uhonorowanie.

Do 2016 roku przyznano 68 wyróżnień zarówno osobom, jak i grupom czy stowarzyszeniom. Wśród laureatów są ludzie znani, których zasługi na rzecz zachowania pamięci narodowej nie budzą wątpliwości, jak i postaci, których fenomenalny wysiłek dokumentacyjny i edukacyjny znany jest tylko pasjonatom. I tak – obok Władysława Bartoszewskiego, Tomasza Strzembosza czy generał Elżbiety Zawackiej – na liście nagrodzonych odnajdziemy np. Helenę Filipionek z Dyneburga i Irenę Sandecką z Krzemieńca.

W 2012 roku Kapituła Nagrody podjęła ważną decyzję. Ponieważ wiele osób, których wysiłek na rzecz upamiętnienia zmagań narodu polskiego z okupantami i komunistyczną dyktaturą nie doczekało wolnej Polski, a co roku żegnamy kolejne osoby, które należą do grona kustoszy naszej pamięci, postanowiono, że jedna z nagród przyznawana będzie w kategorii post mortem. Pierwsze takie wyróżnienie zostało przyznane Julienowi Bryanowi – amerykańskiemu filmowcowi i fotografowi, który udokumentował niemiecką napaść na Polskę w 1939 r. i oblężenie Warszawy, a następnie robił wszystko, by świat dowiedział się o tragedii mieszkańców stolicy Polski.

Jarosław Tęsiorowski, IPN
sekretarz Kapituły Nagrody „Kustosz Pamięci Narodowej”