We wtorek Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna” opublikowało raport w kwestii stanu posiadania szkolnictwa polskiego na Litwie, aktualnych problemów i kierunków ich rozwiązań.

Stan posiadania szkolnictwa polskiego na Litwie w 2018/2019 roku szkolnym:

W 2018/2019 roku szkolnym liczba uczniów w klasie pierwszej wyniosła 938 osób, co stanowi 3,23 proc. ogółu uczniów klas pierwszych w republice, zaś liczba uczniów w klasach 1-12 stanowi 11 114 osób, czyli 3,43 proc. ogółu uczniów w kraju.

Malejąca liczba polskich szkół oraz uczniów w tych szkołach stanowi pełne odbicie tendencji malejącej liczby szkół oraz uczniów w szkołach w całym kraju (skutki emigracji oraz niżu demograficznego). Taki stan rzeczy potwierdzają również dane statystyczne. W szkołach z litewskim językiem nauczania liczba uczniów w 2015 roku wyniosła 301 082, w 2016 roku – 297 333 (-1,25 proc.), zaś w 2017 r. – 292 476 (-1,63 proc.). Odpowiednio w szkołach z polskim językiem nauczania w 2015 r. – 11 418, w 2016 r. – 11 329 (-0,78 proc.), zaś w 2017 r. – 11 210 (-1,05 proc.).

Stwierdzenie więc, że coraz większa liczba polskich dzieci idzie do szkół z litewskim językiem nauczania jest w zasadzie bezpodstawne. W tej sytuacji, w ciągu ostatnich 20 lat, najważniejszym wskaźnikiem pozostaje udział procentowy uczniów szkół polskich w stosunku do ogółu uczniów w republice, który pozostaje niezmienny i oscyluje w granicach 3,6-3,4 proc.

W 2017/2018 roku szkolnym maturę zdobyło 818 uczniów, z nich 571 wstąpiło na studia wyższe, co stanowi 69,8 proc. (z nich 10 proc. studiuje za granicą).

Na łamach czasopisma „Reitingai” w 2018 roku, wśród 50 najlepszych (na podstawie wyników egzaminów państwowych) gimnazjów na Litwie wyłania się osiemnaście z polskim językiem nauczania, czyli połowa.

Jednocześnie musimy podkreślić, że w ciągu ostatnich 20 lat dokonano znacznych posunięć na osłabienie pozycji języka ojczystego w szkołach z polskim językiem nauczania, jak również całego procesu nauczania w języku ojczystym.

Prowadzona jest ukierunkowana polityka na uszczuplenie oświaty polskiej. Początkiem tych działań było obniżenie statusu języka polskiego w szkołach, ponieważ:

– przed 20 laty język polski został skreślony z listy egzaminów obowiązkowych na maturze, zaś jego ocena nie ma wpływu przy wstępowaniu na studia wyższe, przeważnie na miejsca finansowane przez państwo;

– materiały egzaminacyjne ze wszystkich przedmiotów na maturze nie są tłumaczone na język polski;

– poczynając od klas początkowych na język polski całkowicie się nie tłumaczy ćwiczeniówek oraz materiałów pomocniczych;

– brakuje podręczników przedmiotowych w języku polskim dla klas 5-12 (w wyniku niedostatecznego finansowania od wielu lat nie są tłumaczone podręczniki przedmiotowe z języka litewskiego na język polski);

– brakuje podręczników oraz literatury programowej do nauczania języka polskiego i literatury; od co najmniej 15 lat nie są wydawane podręczniki do języka polskiego i literatury, zaś posiadane są przestarzałe moralnie i fizycznie;

– plany nauczania nie przewidują prowadzenia lekcji z historii oraz geografii Polski w szkołach polskich na Litwie;

– sytuację oświaty polskiej na Litwie szczególnie pogorszyło przyjęcie Ustawy o Oświacie z dn. 17 marca 2011 roku.

Od 2013 r. wprowadzono ujednolicony egzamin maturalny z języka litewskiego dla szkół z polskim i litewskim językiem nauczania. W 2017 r. ujednolicono programy nauczania języka litewskiego w klasach początkowych w szkołach polskich i litewskich, nie zważając na mniejszą o połowę liczbę lekcji. Nadmieniamy, że pierwsze próby ujednolicenia egzaminu rozpoczęto już w 2005 roku. Jako oficjalny powód takich działań podawano konieczność poprawy znajomości języka litewskiego w szkołach mniejszości narodowych. Stowarzyszenie „Macierz Szkolna” niejednokrotnie wskazywało na potrzebę poprawy jakości nauczania języka litewskiego poprzez przygotowanie odpowiednich podręczników, pomocy naukowych, przygotowanie odpowiedniej metodyki nauczania i podnoszenie kwalifikacji nauczycieli. Również wskazywaliśmy, że ujednolicenie egzaminu maturalnego z języka litewskiego nieojczystego i języka litewskiego ojczystego pogorszy sytuację maturzystów ze szkół z polskim językiem nauczania i utrudni im przedostawanie się na studia, szczególnie na miejsca finansowane przez państwo. Dziś widzimy wyraźnie, że ujednolicenie egzaminu prześladowało jedyny cel – ograniczenie możliwości wstępowania abiturientów ze szkół polskich na studia wyższe, finansowane przez państwo i cel ten został osiągnięty.

Z 2013 rokiem, to znaczy od daty ujednolicenia egzaminu, wyniki egzaminów państwowych z języka litewskiego co roku pogarszały się np.: w 2011 r. egzaminu z języka litewskiego nie złożyło – 6,4 proc., w 2012 r. – 6,2 proc., zaś po ujednoliceniu, kolejno w 2014 r. – 16,3 proc., 2015 r. – 16,1 proc., 2017 r. – 19,26 proc., w 2018 r. – nie złożyło go nawet 23 proc.

Natomiast średnia różnica zdobytych tzw. „koszyczków studenta” przez maturzystów szkół z polskim językiem nauczania do ogółu maturzystów Litwy w latach 2010-2011-2012 stanowiła 12,26 proc. Po wprowadzeniu ujednoliconego egzaminu maturalnego z języka litewskiego różnica ta wzrosła w latach 2013-2018 do 18,23 proc., z tym że w roku 2016 wzrosła ona do 22,5 proc., zaś w 2017 r. nawet do 26,5 proc. Co jednak najważniejsze, Ministerstwo Oświaty i Nauki Litwy – jak również rząd w tym okresie – nie podjęło żadnych namacalnych działań, czyli taki stan rzeczy odebrano jako oczywisty.

Nadal nierozwiązane problemy:

– programy i podręczniki do nauki języka litewskiego nie odpowiadają możliwościom uczniów klas początkowych;

– brakuje metodycznych materiałów pomocniczych, w tym materiałów wideo i audio;

– nauczyciele nie dysponują odpowiednią metodyką nauczania języków nieojczystych;

– złożone obietnice i zapewnienia, że co roku w okresie listopada będą prowadzone badania i dokona się analizy wyników z państwowych egzaminów maturalnych z języka litewskiego z roku poprzedniego i na tej podstawie zostaną opracowane zajęcia wyrównawcze oraz ustali się kryteria oceny egzaminu maturalnego na następny rok nie zostały zrealizowane ani razu;

– finansowanie na podręczniki pozostaje nadal niedostateczne – różnica na jednego ucznia szkoły z polskim językiem nauczania i ucznia z litewskim językiem nauczania stanowi 13,74 proc. (na jednego ucznia szkoły z polskim językiem nauczania przeznacza się kwotę 23,51 euro, zaś dla ucznia szkoły z litewskim językiem nauczania – 20,67 euro), natomiast koszty tłumaczonych i wydawanych w mniejszym nakładzie podręczników są większe o 50-60 proc. Stanowi to główny powód nietłumaczenia podręczników przedmiotowych z języka litewskiego na język polski. Faktycznie w okresie ostatnich 20 lat z braku dostatecznych środków finansowych, przyznawanych dla szkół z polskim językiem nauczania, żaden podręcznik z tych środków nie został przetłumaczony.

Dzięki środkom Senatu RP oraz staraniom Stowarzyszenia „Macierz Szkolna” tłumaczy się i wydaje drukiem podręczniki przedmiotowe w języku ojczystym, jednak nie pokrywa to zapotrzebowania w pełni.

– od 25 lat nie przygotowuje się kadry pedagogicznej w języku polskim dla przedszkoli;
– brakuje nauczycieli klas początkowych oraz różnych przedmiotów, ponieważ takich nauczycieli nie kształci w języku ojczystym.

Dążąc do rozwiązania palących problemów szkolnictwa polskiego na Litwie, uważamy za konieczne:

I. W kwestii nauczania języka litewskiego i organizacji egzaminów maturalnych z tego przedmiotu:

1. Ministerstwo Oświaty i Nauki Litwy powinno wypracować oddzielne programy nauczania tego przedmiotu poczynając od klasy 1-4 w terminie do maja 2019 roku, z uwzględnieniem możliwości oraz umiejętności uczniów klas początkowych, jak również biorąc pod uwagę znaczną różnicę godzin lekcyjnych w nauczaniu.

2. Istnieje potrzeba korygowania programów nauczania również w klasach starszych, z racji na ewidentne różnice w opanowaniu języka litewskiego już na poziomie szkoły początkowej z polskim i litewskim językiem nauczania.

3. Należy przygotować odpowiednie podręczniki, pomoce naukowe oraz audiowizualne.

4. Kadrę nauczycielską należy wyposażyć w odpowiednią metodykę nauczania języka litewskiego jako nieojczystego.

5. Dokonać odpowiedniej korekty w systemie wynagrodzeń dla nauczycieli i wychowawców przedszkoli, by języka litewskiego mogli nauczać specjaliści.

6. Co roku, w listopadzie, przeprowadzać egzamin pilotażowy, dokonać analizy wyników państwowych egzaminów maturalnych z języka litewskiego z roku poprzedniego i na tej podstawie ustalać kryteria oceny egzaminu maturalnego na następny rok oraz stosowania przewidzianych ulg.

II. W kwestii nauczania języka polskiego:

1. Żądamy przywrócenia języka polskiego na listę obowiązkowych egzaminów maturalnych.

2. Podkreślamy potrzebę ustalenia dla maturzystów, którzy złożyli egzamin maturalny z języka polskiego, odpowiedniego współczynnika oceny, zaliczanej przy wstępowaniu na studia wyższe, w szczególności na miejsca finansowane przez państwo.

3. Akcentujemy konieczność prowadzenia adaptacji wydawanych w Polsce podręczników do nauki języka polskiego i literatury dla klas 1-12, dążąc do tego, by poczynając od klas początkowych takie podręczniki już z dniem 1 września 2019 roku trafiły do naszych szkół.

4. Ubiegamy się o zapewnienie pełnego finansowania przygotowania i wydania podręczników oraz pomocy naukowych do nauki języka polskiego i literatury w klasach 1-12 ze środków budżetu państwa.

III. W kwestii podręczników przedmiotowych:

Występujemy o zwiększenie finansowania z 23,51 euro do 30 euro na jednego ucznia, co pozwoli na sukcesywne tłumaczenie i wydawanie podręczników przedmiotowych w języku polskim.

IV. W kwestii kadry pedagogicznej.

Znaczącym zagrożeniem dla szkolnictwa polskiego na Litwie jest brak możliwości kształcenia nauczycieli w języku polskim, ich przekwalifikowania się, jak również doskonalenia.

Badanie przeprowadzone przez „Macierz Szkolną” w 2016 roku wykazało, że już w najbliższych 3 latach zabraknie 27 nauczycieli klas początkowych, zaś po 8 latach dodatkowo – 15; odpowiednio nauczycieli języka polskiego – 6 i 16; języka litewskiego – 11 i 18; matematyki – 21 i 28; fizyki – 24 i 17. Ogółem odczujemy brak 175 nauczycieli w ciągu najbliższych 3 lat, zaś po 8 latach braki te wzrosną o kolejne 192 nauczycieli.

Proponowane rozwiązania:

– zachowując w byłym Uniwersytecie Edukologicznym kierunek polonistyki, stworzyć warunki do kształcenia nauczycieli klas początkowych, wychowawców przedszkoli, jak również nauczycieli różnych przedmiotów, w tym specjalistów 2-3 przedmiotów;

– stworzyć warunki do przekwalifikowania oraz doskonalenia zawodowego nauczycieli. Badanie przeprowadzone przez „Macierz Szkolną” w 2017 roku wykazało, że chęć podnoszenia kwalifikacji zgłosili nauczyciele nauczania początkowego – 60 osób w Polsce i 154 na Litwie; kadra kierownicza szkół-odpowiednio – 24 i 42 osoby; nauczyciele wychowanie przedszkolnego – 19 i 77 osób; poloniści – 38 i 61 osób itd.

V. Dążąc do wyrównania szans i zapewnienia równych możliwości na egzaminach maturalnych, jak również podniesienia znaczenia nauczania w języku polskim oraz rozwoju motywacji ucznia należy zobowiązać Centrum Egzaminacyjne do przygotowania na maturze w języku ojczystym wszystkich materiałów egzaminacyjnych.

VI. Ubiegamy się o wprowadzenie do szkół nauczania historii i geografii Polski oraz elementów etnokultury, przyznając na te lekcje dodatkowe środki finansowe.

VII. Występujemy o zwiększenie finansowania szkół mniejszości narodowych o 10 proc.

Józef Kwiatkowski
Prezes Stowarzyszenia Nauczycieli Szkół Polskich
na Litwie „Macierz Szkolna”