Likwidacja i wyzwolenie KL Auschwitz
Już od sierpnia 1944 roku do połowy stycznia 1945 roku z KL Auschwitz ewakuowano około 65 tys. więźniów i więźniarek, wśród nich niemal wszystkich przebywających w obozie Polaków, Rosjan i Czechów (ok. 15 tys. osób). Zatrudniono ich w różnych zakładach przemysłowych na terenie Trzeciej Rzeszy. W drugiej połowie 1944 roku władze SS przystąpiły także do zacierania śladów i niszczenia dowodów zbrodni popełnionych w Auschwitz. We wrześniu, październiku i listopadzie zgładzono część więźniów Żydów z tzw. Sonderkommando, zmuszanych do obsługi krematoriów i komór gazowych, którzy byli bezpośrednimi świadkami eksterminacji.
W połowie stycznia 1945 roku Niemcy rozpoczęli ostateczną likwidację obozu. Od 17 do 21 stycznia z KL Auschwitz i jego podobozów w pieszych kolumnach ewakuacyjnych wyprowadzono z obozu około 58 tys. więźniów. Zarówno piesze, jak i kolejowe trasy ewakuacyjne usłane zostały tysiącami zwłok więźniów zastrzelonych oraz zmarłych z wycieńczenia lub przemarznięcia. Ocenia się, że w trakcie całej akcji zginęło co najmniej 9 tys. więźniów, choć ich liczba może sięgać nawet 15 tys.
20 stycznia 1945 roku wysadzono krematoria: II i III, a 26 stycznia – znajdujące się dotąd w stanie pełnej zdatności do użytku krematorium V. 23 stycznia podpalono tzw. Kanadę II – kompleks baraków-magazynów z mieniem pozostałym po ofiarach eksterminacji. W niepewnej sytuacji znalazło się blisko 9 tys. więźniów, w większości chorych i skrajnie wyczerpanych, pozostawionych w obozie macierzystym (Stammlager, Auschwitz I), Birkenau (Auschwitz II) i podobozach. Nie nadawali się oni do ewakuacji pieszej, dlatego władze SS dążyły do ich zgładzenia. Pomiędzy wymarszem z obozu ostatnich kolumn ewakuacyjnych, a nadejściem żołnierzy Armii Czerwonej, SS zdążyła wymordować m.in. w podobozach: „Fürstengrube” w Wesołej, „Tschechowitz-Vacuum” w Czechowicach i „Blechhammer” w Blachowni Śląskiej około 700 żydowskich więźniów. Wyzwolenia doczekało ok. 7 tys. więźniów.
Niemiecki nazistowski obóz KL Auschwitz-Birkenau w ciągu niemal pięciu lat istnienia pochłonął około 1,1 mln ofiar z 1,3 mln wszystkich więźniów. Około 90% z nich stanowili Żydzi pochodzący z całej Europy. Śmierć w obozie poniosło także co najmniej 70 tys. Polaków, 20 tys. Romów, 15 tys. jeńców sowieckich oraz 10-15 tys. więźniów innych narodowości.
1 listopada 2005 r. rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ został ustanowiony Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu.
Obchody święta
Centralne obchody 18. Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu, upamiętniające 78. rocznicę wyzwolenia niemieckiego obozu Auschwitz-Birkenau z udziałem byłych więźniów, jak co roku odbyły się na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Uroczystość rozpoczęła się w budynku tzw. sauny na terenie byłego obozu Auschwitz II-Birkenau. Honorowy patronat nad obchodami objął Prezydent RP Andrzej Duda.
W warszawskich uroczystościach pod Pomnikiem Bohaterów Getta wziął udział wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, generalny konserwator zabytków dr Jarosław Sellin.
Dzisiejsza uroczystość, obchodzona na całym świecie w rocznicę wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz - Birkenau, ma w tym roku w Warszawie szczególny kontekst. Już za niespełna 3 miesiące, będziemy obchodzili 80. rocznicę powstania w Getcie Warszawskim. Nasze spotkanie tu, w miejscu bohaterskiej walki powstańców, niejako otwiera ten rok obchodów - powiedział Jarosław Sellin.
Wiceszef resortu kultury podkreślił, że tego typu rocznice powinny być przestrogą, chociaż dramat II wojny światowej i tragedia Holocaustu nie przeszkodziły w tym, by od prawie roku na Ukrainie ginęli ludzie, dokonywane były egzekucje, tortury czy gwałty. Zaznaczył, że w Międzynarodowym Dniu Pamięci o Ofiarach Holocaustu powinniśmy pamiętać, przestrzegać, ale też ostrzegać przed tymi, którzy nie pamiętają i nie wyciągają wniosków.
Dziś każdy z nas, stojących tutaj w Warszawie, przed Pomnikiem Bohaterów Getta Warszawskiego, na terenie dawnego getta, staje się strażnikiem, przekazującym pamięć o zamordowanym w czasie II wojny światowej narodzie żydowskim, o Treblince, Majdanku, Bełżcu, Chełmnie, Auschwitz-Birkenau, Sobiborze. Ale także strażnikiem pamięci o bohaterach, którzy podjęli 80 lat temu nierówną walkę tutaj w Warszawie w kwietniu, w Białymstoku w sierpniu, na terenie obozu w Treblince także w sierpniu i wreszcie w Sobiborze w październiku tegoż pamiętnego i dramatycznego 1943 roku – mówił podczas wydarzenia Jarosław Sellin.
Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, oficjalnie otwarte 14 czerwca 1947 r., zostało utworzone staraniem byłych więźniów, co formalnie potwierdziła ustawa polskiego sejmu z 2 lipca 1947 r. o upamiętnieniu „męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów”. Organizatorem Muzeum jest Minister Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego.
Miejsce Pamięci obejmuje obszar dwóch zachowanych części obozu Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau. W granicach Muzeum znajdują się poobozowe obiekty i ruiny, włącznie z ruinami komór gazowych i krematoriów, kilkanaście kilometrów obozowego ogrodzenia i dróg wewnętrznych oraz rampa kolejowa w Birkenau.
Dofinansowanie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau – inwestycja w pamięć, która nie może zaginąć
MKiDN jako organizator Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau jest odpowiedzialne za finansowanie działalności Muzeum oraz wszystkich inwestycji przeprowadzanych na jego terenie.
Integralną częścią Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau jest Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście, które zajmuje się nauczaniem o historii Holokaustu i niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau, a zwłaszcza o tragicznych losach Żydów, Polaków, Romów, sowieckich jeńców wojennych i losach wszystkich innych grup ofiar przetrzymywanych i zamordowanych w Auschwitz. W 2019 r. w odnowionym historycznym budynku tzw. Starego Teatru została otwarta siedziba Centrum. Renowacja budynku została sfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, środków MKiDN i wkładu własnego Muzeum.
Do najważniejszych inwestycji Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w ostatnich latach należą także:
1. Centrum Obsługi Odwiedzających
Inwestycja realizowana w ramach dwóch projektów. Pierwszy, pn. „Zwiększenia dostępu do zasobów kultury poprzez rozbudowę trasy zwiedzania Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau o przestrzeń poobozową budynków Schlachthaus i Molkerei oraz przebudowę sali kinowej”, dofinansowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020, MKiDN oraz ze środków własnych PMAB. Drugi projekt pn. „Budowa Centrum Obsługi Odwiedzających Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu - etap III i etap IV”, będący uzupełnieniem pierwszego, finansowany jest ze środków MKiDN oraz środków od darczyńców prywatnych. Zakończenie projektu planowane jest na IV kwartał 2023 r.
2. Nowa wystawa główna
Nowa wystawa główna podzielona została na 3 części tematyczne: część I – obóz jako instytucja państwowa nazistowskich Niemiec, część II – temat Zagłady, część III – doświadczenie obozowe więźniów Auschwitz. Projekt realizowany jest etapami ze względu na konieczność przeprowadzenia przebudowy budynków wystawienniczych oraz wykonania prac konserwatorskich. Przewidywany termin oddania: część III do końca 2025 roku; cześć II do końca 2027 r.; część I do 2028 r.
3. Nowa wystawa polska pt. „Polacy w KL Auschwitz. Mieszkańcy ziemi oświęcimskiej w czasie II wojny światowej”
Wystawa będzie opowiadać o początkach wojny i okupacji niemieckiej w Polsce, zobrazuje skalę prześladowań i okrucieństwa, a także planowość dokonywanych przez niemiecką policję aresztowań. Omówione zostaną też mechanizmy deportacji polskich Żydów, kategorie polskich więźniów KL Auschwitz, przyczyny ich śmierci w obozie, a także temat wyzwolenia i budowania pamięci po wojnie.
Druga część wystawy dotyczyć będzie zarówno historii Oświęcimia w czasie II wojny światowej – realiów okupacji, wysiedleń, aktywności firmy IG Farbenindustrie, a także niemieckich planów przebudowy miasta – jak i pomocy niesionej z narażeniem życia więźniom KL Auschwitz przez Polaków mieszkających w pobliżu tzw. strefy interesów obozu – obszaru 40 km kwadratowych izolujących teren obozowy od świata zewnętrznego. Całość zakończy wykaz ponad 1200 nazwisk osób pomagających.
Przewidywany termin oddania wystawy to koniec 2025 r.
Inf. MKiDN
