Zasada samorządności należy do naczelnych zasad ustrojowych państwa polskiego. Samorządowi terytorialnemu poświęcony jest rozdział VII Konstytucji RP; zgodnie z art. 16 ustawy zasadniczej samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Od 1 stycznia 1999 r. w Polsce funkcjonują 3 szczeble samorządu terytorialnego: gminy, powiaty i samorządy województw. Obecnie w naszym kraju jest 16 województw, 314 powiatów i 66 miast na prawach powiatu oraz 2478 gmin.
Reforma samorządowa z 1990 r. uznawana jest za jedną z najważniejszych i najlepiej przeprowadzonych reform polskiej transformacji. Była możliwa dzięki zaangażowaniu pierwszego niekomunistycznego rządu premiera Tadeusza Mazowieckiego i Senatu I kadencji, a zwłaszcza senatora, a później pełnomocnika rządu ds. reformy samorządu terytorialnego, prof. Jerzego Regulskiego. Pierwsze demokratyczne wybory do rad gmin zapoczątkowały zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu naszego kraju i w życiu codziennym jego obywateli, rozpoczęły proces decentralizacji państwa. Reforma samorządowa wprowadziła do polskiego życia politycznego zasadę pomocniczości, a lokalne wspólnoty uzyskały podmiotowość prawną, polityczną i ekonomiczną. Złamała monopol państwowej własności, wyłączności budżetu państwa i system jednolitej władzy państwowej. Uruchomiła pokłady obywatelskiej aktywności, umożliwiła pełną rozmachu rozbudowę infrastruktury technicznej i społecznej, przyspieszyła rozwój gospodarczy, pogłębiła i nadała nowy sens poczuciu lokalnej tożsamości i lokalnego patriotyzmu. Ponad 30 lat polskiej samorządności to czas obywatelskiej aktywności, poczucia wspólnoty i partycypacji społecznej; samorządność to możliwość realnej współodpowiedzialności za sprawy publiczne.
Ogromne zasługi w przywróceniu w naszym kraju autentycznego samorządu terytorialnego ma odrodzony w 1989 r. Senat. Pierwsze inicjatywy ustawodawcze Izby wyższej wiązały się z przekształcaniem konstytucyjnych zasad ustroju państwa i reformą systemu sprawowania władzy lokalnej. Już w lipcu 1989 r. w Senacie odbyła się debata poświęcona samorządowi terytorialnemu. Senatorowie zaproponowali wówczas model samorządu, w którym jednostką podstawową jest gmina – samodzielna wspólnota złożona z jej mieszkańców, mająca osobowość prawną i dysponująca własnym budżetem. Senat przygotował i 19 stycznia 1990 r. przyjął projekt ustawy o samorządzie terytorialnym, uchwalonej następnie bez poprawek przez Sejm 8 marca 1990 r. Na podstawie projektów senackich Sejm uchwalił tego dnia także ordynację wyborczą do rad gmin i ustawę o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 22 marca 1990 r. uchwalono zaś ustawę o pracownikach samorządowych. Senatorowie byli też inicjatorami ustawy z 11 października 1991 r. o referendum gminnym.
Senat – jako patron odrodzenia polskiego samorządu – wielokrotnie nawiązywał do problematyki samorządowej. Dzięki Izbie rok 2010 obchodzono jako Rok Demokracji Lokalnej, a 2015 r. został ogłoszony Rokiem Samorządu Terytorialnego. W uchwałach senatorowie podkreślali, że Izba w swojej działalności ustawodawczej nieustannie czerpie z dorobku i doświadczeń polskiego samorządu, poczuwa się też do szczególnej odpowiedzialności za jego jakość i przyszłość. W ocenie Senatu idea samorządności leży u podstaw ładu politycznego i dobrobytu naszego kraju.
