Sala Archeologiczna Muzeum Wojska Polskiego w środowy wieczór pękała w szwach. Otwarcie wystawy przyciągnęło bowiem nie tylko wielu oficjeli i przedstawicieli mediów, lecz także – a może przede wszystkim – rodziny niezłomnych żołnierzy, dla których ważne jest przywracanie pamięci i czci ich bliskim. – Naszym obowiązkiem jest przywrócić tych ludzi – ich postawy i czyny – do narodowego panteonu chwały. To jest obowiązek narodowy, obowiązek Ministerstwa Obrony Narodowej i państwa polskiego – podkreślił prof. Wojciech Fałkowski, wiceminister obrony, podczas uroczystego otwarcia wystawy.
Niezłomni bohaterowie
W muzeum zaprezentowano sylwetki ośmiu żołnierzy niezłomnych: generała brygady Augusta Emila Fieldorfa „Nila", rotmistrza Witolda Pileckiego, majorów Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki", Hieronima Dekutowskiego „Zapory" i Bolesława Kontryma „Żmudzina", a także komandora Stanisława Mieszkowskiego, porucznika Jana Rodowicza „Anody" oraz pułkownika Stanisława Kasznicy. Co zdecydowało o wyborze tych bohaterów spośród tysięcy innych? – Był to wybór subiektywny, a wspólnym mianownikiem jest fakt, że są to żołnierze pochowani na „Łączce". Niestety, nie wszystkie szczątki odnaleziono – tłumaczy dyrektor Zbigniew Wawer.
Twórcom wystawy chodziło o przybliżenie tych postaci, pokazanie ich nie tylko od żołnierskiej, ale też zwykłej, ludzkiej strony. Stąd na ekspozycji znalazły się zdjęcia, dokumenty, listy do najbliższych, a także liczne przedmioty osobiste pochodzące ze zbiorów rodzinnych. – Materiały przekazywane przez rodziny przypominały archiwa. Bliscy sami starali się bowiem historię żołnierzy odtwarzać i dokumentować. Ich determinacja zasługuje na ogromny szacunek i pokazuje niezłomność również tych rodzin – uważa Julia Pronobis, kurator wystawy. Ekspozycja zawiera również oryginalne dokumenty z Instytutu Pamięci Narodowej, nieprezentowane wcześniej szerszej publiczności. – Do tej pory mieli do nich wgląd tylko historycy i osoby zainteresowane tematem – zwraca uwagę kurator.
Twarze oprawców
Losy bohaterów są sprzężone z życiem i postawami ich oprawców, na wystawie zobaczyć więc można także winnych cierpień żołnierzy i ich rodzin: Julię Brystigier, Józefa Różańskiego, Aleksandra Dreja, Helenę Wolińską, Bolesława Bieruta. Wśród nich jest jeszcze jeden żyjący – Jerzy Kędziora, który za swoje okrucieństwo został w wieku 86 lat skazany przez sąd III RP na 4 lata więzienia, bez zawieszenia. Karę odbywa na warszawskiej Białołęce. – Pokazując oprawców, nie zasłaniamy im twarzy – zaznacza Tadeusz Płużański, prezes Fundacji „Łączka".
Zestawienie tych osób na ekspozycji uświadamia jednak, jak przewrotna może być historia. Rodziny pomordowanych żołnierzy mają żal, że oprawcy i ich ofiary leżą na tym samym cmentarzu. Tyle że ci pierwsi najczęściej pochowani są w alei zasłużonych, a ci drudzy kilka metrów głębiej w bezimiennych mogiłach. – Winnych powinno się ekshumować i z całą godnością chrześcijańską przenieść w inne miejsce. To, że dostali pozwolenie na pochówek w tym miejscu, wynika z ich „zasług". Chciałabym, żeby było jakieś zrozumienie dla tych, którzy oczekują na ekshumowanie i zidentyfikowanie swoich bliskich – mówi Krystyna Mieszkowska, wnuczka kmdr. Mieszkowskiego.
Fotografia wielkiej tragedii
Druga część wystawy jest poświęcona „Łączce", czyli kwaterze „Ł" Cmentarza Wojskowego warszawskich Powązek. W latach 1948–1956 pochowano tam szczątki co najmniej 276 więźniów uznanych przez władze komunistyczne za szczególnie niebezpiecznych dla państwa. W 2012 roku na zlecenie IPN na „Łączce" rozpoczęły się prace archeologiczne, którymi kieruje prof. Krzysztof Szwagrzyk. Ekshumowano już szczątki prawie 200 zamordowanych. Jak się okazało, większość z nich uśmiercono „metodą katyńską", czyli strzałem w tył głowy. Podczas prac badaczom towarzyszył Piotr Życieński, fotograf dokumentujący ich pracę. Efektem tego była wystawa „Milcząc, wołają", której fragmenty można zobaczyć również na obecnej ekspozycji w Muzeum Wojska Polskiego, w części poświęconej „Łączce". Jak trudnego podjął się zadania, uświadamia sam autor tych prac: – Zawsze mam mieszane uczucia, robiąc te zdjęcia. Z jednej strony jestem fotografem, więc dla mnie to po prostu zdjęcia. Z drugiej jednak, stojąc nad grobami, zdawałem sobie sprawę, kto tam leży, kogo zamordowano. A była to elita Polski.
„Łączka" to miejsce wyjątkowe dla rodzin pomordowanych, które dziesiątki lat czekały na odnalezienie szczątków ich bliskich. – Mam szczęście, że mój ojciec został odnaleziony przez prof. Szwagrzyka i zidentyfikowany. Ale solidaryzuję się z tymi wszystkimi osobami, które jeszcze szczątków swoich ojców nie odnalazły – mówi Witold Mieszkowski, syn bohaterskiego komandora.
Kurator wystawy podkreśla, że jej głównym założeniem było pokazanie prawdy. – To nie jest temat kontrowersyjny, bo to jest prawda, którą musimy promować i o niej pamiętać. Musimy się również o niej uczyć. Dlatego wystawa będzie szczególnie cenna dla ludzi nieznających tej części historii Polski, ludzi młodych – mówi Julia Pronobis. Podobnie sądzi również wnuczka kmdr. Mieszkowskiego: – Pragnę, by pokolenie moje i mojej córki umiało szybko i zdecydowanie działać, aby ci żołnierze nie byli wyklęci, a stali się bohaterami narodowymi.
Dyrektor muzeum na pytanie o cel wystawy odpowiada krótko: – Ku pamięci, ku przestrodze...
Wystawę przygotowało Muzeum Wojska Polskiego we współpracy z Fundacją „Łączka" i Instytutem Pamięci Narodowej. Jest ona częścią tegorocznych obchodów ku czci żołnierzy wyklętych – została objęta patronatem narodowym Prezydenta RP Andrzeja Dudy, a także honorowym patronatem ministra obrony narodowej Antoniego Macierewicza. Ekspozycja będzie dostępna dla zwiedzających do 20 marca. Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych obchodzimy 1 marca.
Marta Sachajko
polska-zbrojna.pl
