Szereg wsi znajdujących się na terenie parku stanowi prawdziwy rezerwat etnokulturowy. Dla przykładu, we wsi Żyżmy tablicami pamiątkowymi oznakowanych jest 8 zagród, znajduje się tu 28 zabudowań z końca XIX - początku XX wieku, natomiast lista zabytków kultury zawiera 14 zagród. Rangę rezerwatu etnokulturowego posiada ogółem 13 wsi. Innego takiego odpowiednika na Litwie nie ma. Mimo iż jedynie 2 wsie ogłoszono pomnikami architektury, pracownicy służby ochrony zabytków cenią wszystkie. W Poszkach znajdują się 23 zagrody wybudowane w XIX-XX ww. Z 23 zabudowań na liście pomników – 12 zagród oznakowano tablicami pamiątkowymi.
Do poszkońskiego rezerwatu należą również liczne V-VI-wieczne cmentarzyska oraz mitologiczne kamienie. W odległości niespełna 3 km od Dziewieniszek, przy starej drodze na Soleczniki, znajduje się cmentarz. To pomnik archeologiczny rangi ogólnokrajowej. Tworzy go osiem zachowanych mogił, mieszczących się dość daleko jedna od drugiej w Lesie Zajaszyskim. Obok jednej z mogił znajduje się kamień „Mokas” – również zabytek historyczny. Jeszcze jeden kamień, zwany „Užkeikta svodba”, leży 2 km na południe od „Mokasu”. Jego długość – ponad 3 m, szerokość – 2,7 m.
Ogólna powierzchnia parku wynosi 10876 ha, z czego 6200 ha (57 proc.) zajmują lasy, 65,3 ha (0,6 proc.) – woda. Park jest cenny pod względem kulturowym, obejmuje bowiem najmniej dotknięte cywilizacją krajobrazy kulturowe z unikalnym rozmieszczeniem wsi – z zagrodami etnograficznymi.
Na południe od wsi Dziedziule, na granicy z Poszkami, turyści mogą podziwiać jeszcze dwa pomniki archeologiczne. Mniejszy kamień nazywa się „Jankeliukas”, jego wysokość – 1 m, szerokość – około 2 m. Duży zaś, zwany „Jankelisem”, wystaje z ziemi na 0,5 m. Długość kamienia – 3,3 m, szerokość – 1,5-2,3 m. Zgodnie z legendą są to dwaj muzykanci, którzy wracając z wesela usiedli, by odpocząć przy ognisku, a zostali przez czarownicę zamienieni w głazy.
Na terenie parku są także położone liczne kurhany dawnych Bałtów. Mniej więcej w odległości 1 km od Poszek, w lesie, znajdują się groby, średnica największego z nich wynosi 20 m, wysokość prawie 2 m. Według danych archeologicznych, cztery z danych mogił pochodzą z V-VI wieku. Nieopodal wsi Stoki znajduje się natomiast największe cmentarzysko, liczące 50 grobów z V-VI i IX-XII wieków.
Same Dziewieniszki – to typowe pod względem rozlokowania miasteczko charakterystyczne dla miejscowości na Litwie Wschodniej i sąsiedniej Białorusi. Podstawowym elementem Dziewieniszek jest plac jednoczący miasteczko z Wilnem, Oszmianą, Trobami (Sobotnikami), Gieranionami i Solecznikami. Ważnym zabytkiem historycznym jest tutaj kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Różańcowej z 1783 roku oraz 21-metrowa dzwonnica kościelna, wybudowana w roku 1903. Na uwagę zasługuje też znajdująca się przy drodze na Sobotniki kaplica z rzeźbą Jezusa Ukrzyżowanego, przez miejscowych zwana „szwedzką kaplicą”.
Na południowy wschód od Dziewieniszek, tuż przy granicy z Białorusią w miejscowości Norwiliszki, niczym twierdza wznoszą się mury klasztoru. W XVI wieku folwark norwiliski należał do Doroty Szorcowej, która później zapisała cały swój majątek Zakonowi Franciszkanów Braci Mniejszych w Wilnie. Na początku XVII wieku w Norwiliszkach stanął klasztor wybudowany na wzór Zamku Mitchyn Dolny w Wysokich Tatrach w Słowacji. Klasztor został zamknięty w drugiej połowie XIX wieku i stacjonowały w nim wojska armii carskiej. Po przekazaniu budowli na rzecz szkoły rolniczej, mieściła się tu bursa dla dziewcząt, a później plebania.
Od dziesięciu lat w przededniu Święta Zmarłych przeprowadza się na poszkońskich mogiłach Zaduszki. Do leśnych kurhanów przychodzą uczniowie Szkoły Podstawowej, pogranicznicy strażnicy policji granicznej, mieszkańcy Poszek, by uczcić pamięć przodków i zapalić znicze.
W muzeum w Poszkach, gdzie też mieści się Centrum Informacyjne Dziewieniskiego Historycznego Parku Regionalnego, można obejrzeć naczynia i narzędzia gospodarstwa domowego z XIX i pocz. XX wieku zebrane na terytorium regionu dziewieniskiego. Działa tu także ekspozycja wyrobów lnianych, a pracownicy centrum chętnie demonstrują kolejne etapy powstawania ręczników, obrusów, kap.
Dla wygody turystów pracownicy parku opracowali szereg szlaków turystycznych, jeden z nich jest nawet dostosowany do osób niepełnosprawnych.
Andrzej Kołosowski
Tygodnik Wileńszczyzny
