W wrześniu 2022 r. zespół Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN w m. Zawiasy (rej. elektreński na Litwie) odnalazł szczątki 14 osób: polskich i litewskich żołnierzy poległych w walce w 1920 roku.
W lipcu 1920 r. przy stacji kolejowej Zawiasy (30 km na północny zachód od Wilna) odbyła się jedna z ostatnich potyczek w czasie konfliktu polsko-litewskiego 1919–1920 roku. Polegli żołnierze polscy i litewscy zostali pochowani we wspólnej mogile, przy szlaku kolejowym Wilno-Kowno. Z dokumentów archiwalnych wynika, iż we wspólnym grobie pochowano wówczas 4 polskich i 7 litewskich żołnierzy. Po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Litwą (1938 r.) wzniesione zostało betonowe upamiętnienie wraz z krzyżem, które jednak – z biegiem lat – również uległo znacznemu zniszczeniu i zatarciu.
W 2021 r., z inicjatywy samorządu rejonu elektreńskiego, litewscy archeolodzy przeprowadzili prace poszukiwawcze w domniemanym miejscu pochówku. Nic nie odnaleziono, dlatego w następnym roku lokalny samorząd zwrócił się o pomoc do Konsulatu RP, a następnie do Instytutu Pamięci Narodowej.
Na podstawie analizy dokumentów historycznych oraz wyników wizji lokalnej wytypowano nowy obszar, oddalony o ponad kilometr od miejsca wcześniejszych badań. Wyznaczono teren, na którym znajdował się betonowy nagrobek datowany na rok 1938, odnaleziony podczas wizji lokalnej.
Od 13 do 23 września 2022 r. zespół Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN, pod kierunkiem archeologów Diany Oleinik (MB Archeostudija) i Michała Siemińskiego (IPN), przeprowadził prace poszukiwawcze w wytypowanym miejscu. W wyniku prac odnaleziono mogiłę i ekshumowano z niej szczątki 14 osób. Odnaleziono przy nich m.in. elementy wyposażenia i umundurowania wojskowego, w tym guziki mundurowe, puszkę przeciwgazową, przedmioty o charakterze militarnym oraz rzeczy osobiste (m.in. zegarek, lusterko, różaniec z drewnianymi paciorkami, monety). Przy jednym ze szkieletów znaleziono także fragment pocisku.
Lokalizacja mogiły, trudności w dotarciu do miejsca oraz niebezpieczeństwo uszkodzenia szczątków podczas ewentualnych prac ziemnych w przyszłości zdecydowały o podjęciu szczątków i pochowaniu ich w nowym miejscu. Zabezpieczono także materiał kostny do badań genetycznych w celu ustalenia tożsamości poległych żołnierzy. Prace realizowane były przy wsparciu wolontariuszy Stowarzyszenia Odra–Niemen.
Więcej informacji i dokumentacja fotograficzna z prac poszukiwawczych:
Inf. IPN
