Ferdynand Ruszczyc urodził się 10 grudnia 1870 r. w Bohdanowie w Nowogródzkiem. Jego ojciec Edward Ruszczyc był absolwentem Korpusu Kadetów w Brześciu, kapitanem armii carskiej. Matka Alwina z domu Munch była Dunką. Rodzice Ferdynanda poznali się w Lipawie na Łotwie, gdzie Edward służył w wojsku. Gniazdem rodzinnym Ruszczyców był majątek ziemski w Bohdanowie. Edward i Alwina mieli pięcioro dzieci – cztery córki i syna Ferdynanda.

Do 13. roku życia Ferdynand uczył się w domu. W 1883 r. został posłany do gimnazjum w Mińsku, które ukończył z wyróżnieniem. Następnie wyjechał na studia prawnicze do Sankt Petersburga. Jako wolny słuchacz uczęszczał na wykłady w Akademii Sztuk Pięknych. Po dwóch latach zrezygnował ze studiów prawniczych i podjął naukę w ASP. Tam w latach 1892-1897 studiował malarstwo pod kierownictwem Iwana Szyszkina i Iwana Kuindżiego. W czasie wakacji wiele podróżował: na Krym, do Niemiec, Francji, Włoch, Szwecji. W 1897 r. zadebiutował na wystawie prac dyplomowych ASP w Petersburgu. Po ukończeniu Akademii w 1898 r. wrócił do Bohdanowa. W tym samym roku namalował obraz „Ziemia”, który później stał się jednym z najbardziej znanych dzieł jego dorobku malarskiego.

Wilno, Warszawa, Kraków

Pierwsza indywidualna wystawa prac malarskich Ruszczyca w Wilnie miała miejsce w 1899 r. w Ogrodzie Botanicznym. W 1900 r. wstąpił do Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, wziął udział w wystawie zorganizowanej z okazji 500-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wówczas jego obraz „Balladyna” nabył Henryk Sienkiewicz.

W 1903 r. artysta zorganizował w Wilnie wystawę „Ars”. Od 1904 r. był profesorem Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. M.in. jego uczniem był Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, wybitny przedstawiciel ówczesnej kultury litewskiej. W roku akademickim 1907-1908 prowadził katedrę pejzażu w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1908 r. Ruszczyc wraz z Józefem Mehofferem urządził wielką prezentację dzieł polskiej sztuki w Wiedniu. W końcu tego roku na stale powrócił do Wilna. Wynajął mieszkanie na Zarzeczu w kamienicy pod numerem 24, które pełniło też funkcję pracowni. Obecnie kamienica jest odrestaurowywana.

Współpraca z teatrem

W 1909 r. na prośbę Nuny Młodziejowskiej-Szczurkiewiczowej, do której przylgnęło miano wskrzesicielki Teatru Polskiego w Wilnie, malarz zaprojektował scenografię do „Lilli Wenedy”. Wystawieniem tego dramatu Juliusza Słowackiego Teatr Polski w Wilnie uczcił setną rocznicę urodzin wielkiego romantyka.

W ciągu następnych lat artysta kilkakrotnie projektował dla teatru dekoracje i kostiumy. Na krótko przed wybuchem I wojny światowej nawiązał współpracę z innymi teatrami. W 1913 r. opracował scenografię „Lilli Wenedy” dla teatru w Poznaniu, a w 1914 r. scenografię „Balladyny” dla teatru w Warszawie.

Organizator, inicjator, wydawca

W marcu 1911 r. Ruszczyc zorganizował wystawę sztuk pięknych w Mińsku w lokalu polskiej organizacji „Ognisko Polskie”. W 1912 r. zainicjował utworzenie Miejskiego Archiwum Fotograficznego, które miało przeprowadzić inwentaryzację zabytków wileńskich. Jego kierownikiem został artysta fotografik Jan Bułhak.

Ruszczyc organizował charytatywne bazary przemysłu artystycznego i sztuki ludowej, tworzył afisze i plakaty, wygłaszał odczyty. Był współorganizatorem Towarzystwa Miłośników Wilna, którego został prezesem. Wydawał ilustrowane pismo „Tygodnik Wileński”

10 października 1913 r. 43-letni artysta zawarł związek małżeński z młodszą o 22 lata Reginą Rouck, córką Oscara Roucka, właściciela Porudomina, naczelnika wileńskiego oddziału Sankt Petersburskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Ogniowych. Ślub odbył się w kościele św. Bartłomieja na Zarzeczu, znajdującego się całkiem bliziutko po drugiej strony ulicy od domu, gdzie mieszkał Ruszczyc. Małżeństwo Ruszczyców doczekało się 6 dzieci – 3 synów i 3 córki. Okupację niemiecką (1915-1919) Ruszczyc z rodziną przeczekał w Bohdanowie.

Dziekan USB

Ruszczyc czynnie uczestniczył w walkach o Wileńszczyznę. 19 kwietnia 1919 r. wraz z oddziałem Wojska Polskiego Władysława Beliny-Prażmowskiego wkroczył do Wilna. 11 października 1919 r. został wskrzeszony Uniwersytet Stefana Batorego, a już następnego dnia otwarto Wydział Sztuk Pięknych. Jego siedziba mieściła się w klasztornych budynkach przy kościele oo. bernardynów. Ruszczyc został jego dziekanem. Był szanowany i lubiany przez studentów, zaszczepiał im miłość do Wilna. Tak go wspominał student Widawski: „Dziekan uczył poznawać i kochać piękno Wilna. Sam to piękno tworzył, rozsiewał dokoła siebie, wypełniał sobą bez reszty mury uniwersytetu i miasta”.

Po objęciu stanowiska dziekana przeniósł się z Zarzecza na Starówkę, zamieszkując w domu pod nr 22, znajdującego się w podwórku przy ulicy Zamkowej, dziś Pilies. W tym domu w latach 1817-1828 mieszkał Juliusz Słowacki.

W kwietniu 1921 r. wziął udział w otwarciu retrospektywnej Wystawy Sztuk Pięknych w Grand Palais w Paryżu. Po powrocie zaprojektował dekoracje i kostiumy do sztuk teatralnych, m.in. „Legionu”, „Cyda”, „Nocy Listopadowej”. Wykonał symboliczne klucze ze srebra do Wilna, wręczone Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu 18 kwietnia 1922 r. podczas uroczystości przekazania władzy Rzeczypospolitej Polski nad Wileńszczyzną i 3. rocznicy zdobycia Wilna.

Palma ruszczycówka

Ruszczyc wpłynął na kształt i rozwój sztuki palmiarskiej na Wileńszczyznie. Jak czytamy w książce-albumie „Palmy Wileńszczyzny”, wydanej w 2018 r. „... odkrył dla palmiarek sposób użycia suchych kwiatów i ich farbowania, splatania w wałeczkowy kształt (tzw. ruszczycówki), tworzenia ornamentyki dla wileńskiego tkactwa ludowego”. Artysta lubił malować palmy.

Na niwie społecznej

W 1927 r. z inicjatywy i według projektu Ferdynanda Ruszczyca w ścianie kamienicy, gdzie mieszkał, wmurowano popiersie Słowackiego autorstwa artysty rzeźbiarza Bolesława Bałzukiewicza, a pod nim umieszczono napis „Tu mieszkał Juliusz Słowacki”.

W 1931 r. uczestniczył w otwarciu grobów królewskich w katedrze wileńskiej, odnowił też Kaplicę Ostrobramską. W 1932 r. zachorował ciężko: został częściowo sparaliżowany i stracił mowę. Dzięki opiece żony i córki powrócił do zdrowia, choć władał jedynie lewą ręką, którą malował. W 1935 r. z rąk prezydenta RP Ignacego Mościckiego otrzymał tytuł profesora honorowego USB. W tymże roku przeniósł się do rodzinnego Bohdanowa. Zmarł tam 30 października 1936 r. Jego pogrzeb odbył się 3 listopada na cmentarzu rodzinnym Ruszczyców. Grób jego i małżonki obecnie otoczony jest opieką.

Gimnazjum w Rudominie

Pamięć o Ferdynandzie Ruszczycu na Wileńszczyźnie zachowała się. Naocznym świadectwem tego jest placówka oświatowa w podwileńskim Rudominie już 18 lat nosząca jego imię – Gimnazjum im. Ferdynanda Ruszczyca. Jak wspominała dyrektor gimnazjum Żaneta Jankowska, było kilka propozycji na patrona i wśród nich kandydatura Ferdynanda Ruszczyca, zgłoszona przez ówczesną dyrektor śp. Teresę Berezińską. Wybór padł na Ruszczyca, tak jak duszą i ciałem związany był z Ziemią Wileńską, tu tworzył, nauczał, działał.

W 2002 r. na uroczystość nadania ówczesnej szkole imienia wybitnego artysty przybył Ferdynand Ruszczyc, ówczesny dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie, wnuk Ferdynanda Ruszczyca, wraz z małżonką Grażyną i dziećmi Edwardem i Karoliną. Sprezentował dla szkoły „Dzienniki” swego dziadka.

W 1999 r. na ścianie domu przy ul. Pilies 22 została odsłonięta dwujęzyczna polsko-litewska tablica informująca, że tu w latach 1923-1934 mieszkał Ferdynand Ruszczyc.

W Litewskim Centrum Sztuki „Tartle” na Zarzeczu (Užupio 40) w ramach wystawy „1918-1945/ Kowno – Wilno” można obejrzeć karty żywnościowie z wizerunkiem Wilna i znaczki pocztowe, jak też okładkę monografii „Wilno i ziemia wileńska”, zaprojektowane przez Ruszczyca.

Obrazy Ferdynanda Ruszczyca są eksponowane w muzeach Wilna, Warszawy, Krakowa, Gdańska, Moskwy, Paryża. Najbardziej znane obrazy tego artysty malarza to: „Ziemia”, „Nec mergitur”, „Obłok”, „Stary dom”, „Młyn”, „Z brzegów Wilejki”.

Jan Lewicki

Tygodnik Wileńszczyzny