Chodkiewicz uczył się w kolegium jezuickim w Wilnie. Od najmłodszych lat trenował tzw. dyscypliny rycerskie, czyli jazdę konną, fechtunek, strzelanie z łuku, pistoletu. Już 8-letniego Jana Karola ojciec zabrał na wyprawę wojenną przeciwko Moskwie.

Chodkiewicz studiował filozofię i prawo na uniwersytecie bawarskim w Ingolstadt. Podróżował po Europie. W Niderlandach i na Malcie – siedzibie zakonu joannitów – uczył się sztuki wojennej. Zdobywał tam wiedzę z dziedziny artylerii, broni palnej, fortyfikacji oraz nowej taktyki walki piechoty holenderskiej. W 1590 r. powrócił do kraju. Po trzech latach poślubił Zofię Mielecką, córkę wojewody podolskiego Mikołaja Mieleckiego, a po jej śmierci w 1618 r. ożenił się z 40 lat młodszą Anną Alojzą Ostrogską.

W 1596 r. Jan Karol Chodkiewicz pociągnął na swą pierwszą wyprawę wojenną, której celem było stłumienie buntu kozackiego Nalewajki. Dał się wówczas poznać jako utalentowany i odważny dowódca. W 1599 r. został starostą żmudzkim i zasiadł w senacie. W 1600 r. wyprawił się na Mołdawię, za zasługi podczas tej wyprawy został starostą wileńskim. Następnie z rozkazu króla Zygmunta III udał się do Inflant, gdzie wyjawił talent militarny: wykorzystując siłę i szybkość jazdy polskiej, rozbijał silniejsze wojska szwedzkie szaleńczymi szarżami husarii. Za te zasługi otrzymał buławę polną litewską.

24 września 1604 r. hetman polny litewski Jan Karol Chodkiewicz na czele 2300 żołnierzy przybył z odsieczą obleganemu przez siły szwedzkie Białemu Kamieniowi (m. Paide w Estonii). Sześciotysięczne wojsko szwedzkie zostało rozbite przez Chodkiewicza. Szwedzi stracili 3000 ludzi, a straty polskie wynosiły 81 zabitych i około 100 rannych. Za to zwycięstwo Zygmunt III wynagrodził go buławą wielką litewską.

Wiekopomne zwycięstwo Chodkiewicza

Nowomianowany hetman wielki litewski stawił czoła Szwedom oblegającym Rygę. 27 września 1605 r. rozegrała się bitwa pod Kircholmem (dziś Salaspils), 18 km od Rygi. Chodkiewicz dysponował niespełna czterotysięczną litewsko-polską armią, natomiast wojska szwedzkie na czele z królem Karolem IX Sudermańskim liczyły około 11 tysięcy żołnierzy. Przed bitwą hetman mówił: „Jedyna nadzieja spoczywa w naszych rękach i pomocy Boga”. Aby sprowokować przeciwnika rozkazał swym chorągwiom symulować cofanie się. Karol IX wydał rozkaz natarcia, podstęp się udał. Skoncentrowana w jednym miejscu husaria uderzyła na Szwedów, przełamała ich szyk. Szwedzi zaczęli uciekać... Poległo 9 tysięcy Szwedów i 100 Polaków i Litwinów, w tym tylko 13 husarów.

Zwycięstwo pod Kircholmem rozsławiło imię Chodkiewicza w całym ówczesnym świecie. Gratulacje przysłali mu papież Paweł V, cesarz Rudolf II Habsburg, król Anglii Jakub I Stuart, sułtan Ahmed.

Historyk Marian Kukiel tak napisał o tej zwycięskiej bitwie nielicznej armii litewsko-polskiej: „Kircholm jest klasycznym przykładem bitwy walnej, zakończonej pełnym zwycięstwem, tj. zniszczeniem przeciwnika. Tak pełnych zwycięstw mało zna historia, ani jednego zaś odniesionego przy takiej przewadze”.

W 1610 r. Chodkiewicz ufundował kościół pw. Zwiastowania NMP w Kretyndze, jako wotum zwycięstwa pod Kircholmem.

Warto przypomnieć, że w sierpniu 2014 r. ambasador Litwy na Łotwie Ričardas Degutis i ambasador Polski na Łotwie Jerzy Marek Nowakowski razem z przedstawicielami Stałego Zespołu Okrętów Obrony Przeciwminowej NATO odwiedzili miasto Salaspils, gdzie złożyli wieńce pod pomnikiem upamiętniającym bitwę pod Kircholmem.

Bitwa morska pod Salis

W czasie wojny domowej 1606 roku – tzw. rokoszu Zebrzydowskiego – Chodkiewicz stanął po stronie króla Zygmunta III, walcząc z rokoszanami w zwycięskiej dla wojsk królewskich bitwie pod Guzowem. W 1608 r. hetman wrócił do Inflant. 2 marca 1609 r. dzięki fortelowi udało mu się zdobyć obsadzoną przez Szwedów Parnawę. W ręce Chodkiewicza wpadły 104 działa i 2 okręty handlowe. Hetman do zdobycznych okrętów dokupił kilka kolejnych od Holendrów i Anglików. Szybko skompletował załogę złożoną ze szwedzkich jeńców, litewskich piechurów oraz lokalnych marynarzy i na jej czele ruszył w kierunku portu Salis, gdzie była zakotwiczona flota szwedzka blokująca Rygę. W nocy z 23 na 24 marca hetman wielki litewski stoczył jedyną w swoim życiu bitwę morską. Na zgrupowanie zacumowanych w porcie Salis jednostek szwedzkich skierował dwa brandery – łodzie wypełnione łatwopalnymi materiałami i beczkami z prochem. Od ich ognia spłonęły i zatonęły dwa okręty szwedzkie. Zapanował chaos. Wycofujące się z portu okręty szwedzkie dostały się pod ogień oczekującej na redzie eskadry Chodkiewicza, w popłochu odpływali na wody Zatoki Ryskiej. Port m. Salis wraz z zapasami broni, amunicji i żywności wpadły w ręce wojsk hetmańskich.

Na wyprawie moskiewskiej i śmierć pod Chocimiem

Niezadługo Chodkiewicz wyruszył na nowy front: wyprawę moskiewską. W latach 1611-1612 trzykrotnie zaopatrywał polską załogę na Kremlu. W latach 1612-1615 przeprowadził działania osłonowe, dzięki czemu to miasto pozostało w granicach Rzeczypospolitej. W 1616 r. został wojewodą wileńskim. W 1617 r. podczas kolejnej wyprawy na Moskwę został mianowany naczelnym dowódcą wojsk Rzeczypospolitej. Nie udało się wówczas zdobyć stolicy carów.

W 1620 r. po klęsce cecorskiej Żółkiewskiego stanął na czele połączonych sił polsko-litewsko-kozackich. W 1621 r. wojska te w obozie pod Chocimiem przez miesiąc stawiły czoła stutysięcznej armii tureckiej. Poważnie chory 61-letni Chodkiewicz ze swego namiotu kierował obroną. Jednak choroba zwyciężyła wielkiego wodza. 24 września 1621 r. na zamku w Chocimiu Chodkiewicz zmarł. Jego śmierć jeszcze bardziej skonsolidowała obrońców chocimskiego obozu, którego Turcy nie zdołali zdobyć i musieli zgodzić się na rozejm.

Ciało hetmana zostało przewiezione do Kamieńca Podolskiego, gdzie został pochowany. Latem 1622 r. wdowa Anna Alojza Ostrogska zorganizowała ekshumację i ponownie pochowała go w Ostrogu.

Pamięć o Chodkiewiczu

Jan Karol Chodkiewicz piastował godności starosty żmudzkiego, wileńskiego, luboszańskiego i dorpadzkiego, wojewody wileńskiego. Tytułował się hrabią na Szkłowie, Nowej Myszy, Bychowie. W 1614 r. ufundował kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Krożach (Kražiai) i kolegium jezuickie. Z jego fundacji powstał kościoł jezuitów pw. św. Michała, a w Szkudach (Skuodas) – kościół pw. Trójcy św. i szkoła dla jezuitów. W latach 1607-1619 na polecenie Chodkiewicza zbudowano nowoczesny zamek w Lachowiczach.

W latach międzywojennych imię hetmana nosił 26. Pułk Ułanów Wielkopolskich w Baranowiczach, a w latach 1994-2000 – 14. Brygada Pancerna Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. W Wojsku Litewskim pamięć o wielkim hetmanie WKL pielęgnuje zmotoryzowana brygada „Žemaitija”, stacjonująca w Kretyndze – mieście założonym przez Chodkiewicza. Wyrazem pamięci była również konferencja naukowa z okazji 400-lecia urodzin Jana Karola Chodkiewicza, która odbyła się w pałacu kretyngskim 28 sierpnia tego roku.

W międzywojennej Polsce w Komorowie na terenie koszar Szkoły Podchorążych Piechoty staraniem jej komendanta płk. dypl. Ludwika Bociańskiego stanął pomnik Jana Karola Chodkiewicza, którego twórcami byli rzeźbiarze Wojciech Aleksander Durek i Antoni Żurakowski. W 2009 r. 12 czerwca w Kretyndze na placu ratuszowym z okazji 400-lecia nadania prawa magdeburskiego temu miastu został odsłonięty pomnik Jana Karola Chodkiewicza autorstwa miejscowego architekta Adomasa Skiezgelasa.

Niewątpliwie, imię Jana Karola Chodkiewicza złotymi zgłoskami zapisało się w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a szczególnie w historii jej wojskowości.

Opr. Jan Lewicki

Rota