Walki w stolicy były częścią planu władz podziemnych rozpoczętego akcją „Burza”. Żołnierze AK mieli podejmować działania zbrojne przeciwko wycofującym się Niemcom, by na terenach zajmowanych przez wkraczającą armię sowiecką wystąpić jako przedstawiciele legalnej władzy polskiej. Celem było także zademonstrowanie zachodnim aliantom braku zgody na podporządkowanie wyzwalanej Polski wpływom Sowietów i ich polskich popleczników. O rozpoczęciu zrywu 1 sierpnia zdecydowały meldunki o zajęciu przez Armię Czerwoną przedmieść Warszawy po wschodniej stronie Wisły.

Decyzja o rozpoczęciu Powstania wydana przez dowódcę AK, gen. Tadeusza Komorowskiego "Bora" komendantowi Okręgu AK Warszawa-Miasto płk. Antoniemu Chruścielowi „Monterowi”, odwoływała się do powszechnej wśród mieszkańców stolicy woli walki zbrojnej o przywrócenie wolności i wymierzenie Niemcom kary za terror i zbrodnie dokonane na ziemiach Polski. Zachowane wspomnienia ówczesnych mieszkańców potwierdzają panującą w stającej do walki Warszawie atmosferę wspólnoty oraz jednoczącą wszystkich chęć spełnienia patriotycznego obowiązku i wyzwolenia miasta spod panowania znienawidzonego okupanta.

Wbrew kalkulacjom przywódców państwa podziemnego ofensywa sowiecka z chwilą wybuchu walk przestała się posuwać w kierunku Warszawy, a pomoc zachodnich aliantów miała ograniczony zakres. Niemcy do walki przeciwko Powstaniu przystąpili z całą mocą i brutalnością, atakując nie tylko żołnierzy AK, ale też dokonując mordów na ludności cywilnej. Bohaterska walka trwała 63 dni. Wobec przeważającej przewagi wroga polscy dowódcy zdecydowali o kapitulacji. W nocy z 2 na 3 października 1944 r. w Ożarowie Mazowieckim podpisany został „Układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie”.

W czasie walk zginęło ponad 18 tys. Powstańców oraz ponad 180 tys. cywilów (m.in. podczas rzezi Woli czy pacyfikacji Ochoty). Po zakończeniu walk ponad pół miliona mieszkańców wygnano z domów, a dziesiątki tysięcy zesłano do Niemiec na roboty przymusowe i do obozów koncentracyjnych.

W 2009 r. Sejm ustanowił 1 sierpnia Narodowym Dniem Pamięci Powstania Warszawskiego. Ustawa została uchwalona z inicjatywy prezydenta Lecha Kaczyńskiego „w hołdzie bohaterom Powstania Warszawskiego - tym, którzy w obronie bytu państwowego, z bronią w ręku walczyli o wyzwolenie Stolicy, dążyli do odtworzenia instytucji niepodległego Państwa Polskiego, sprzeciwili się okupacji niemieckiej i widmu sowieckiej niewoli zagrażającej następnym pokoleniom Polaków”.

sejm.gov.pl