Ochrona spuścizny kulturowej znajdującej się poza granicami Polski należy do priorytetowych zadań Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu RP.

Opieka konserwatorska

Wybrane, szczególnie cenne obiekty sztuki cmentarnej znajdujące się na polskich lieux de memoire – miejscach pamięci rozsianych na całym świecie, obejmowane są opieką konserwatorską finansowaną ze środków MKiDN. Tego typu projekty były i są realizowane m.in. we Francji (nagrobek Fryderyka Chopina na Cmentarzu Perè-Lachaise w Paryżu), na Białorusi (grób poety Franciszka Karpińskiego na cmentarzu parafialnym w Łyskowie), Ukrainie (pomnik nagrobny kompozytora Karola Lipińskiego na cmentarzu w miejscowości Urłów pod Zborowem, nagrobek Salomei Słowackiej-Bécu na Cmentarzu Tunickim w Krzemieńcu), Litwie (nagrobek Izy Salmonowiczówny, tzw. Czarny Anioł, będący symbolem wileńskiego Cmentarza na Rossie), Łotwie (grób Gustawa Manteuffla, historyka Inflant i etnografa, na cmentarzu w Drycanach), we Włoszech (grób artystów polskich na Cmentarzu Campo Verano w Rzymie) czy w Chile (nagrobek Ignacego Domeyki na Cementerio General w Santiago de Chile).

Pod względem skali zaangażowanych środków, na pierwszy plan wysuwają się realizacje konserwatorskie na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie – jednej z najstarszych i najważniejszych historycznych nekropolii w Europie. Jego wyjątkowa ranga artystyczna i znaczenie historyczne sprawiają, że stanowi on element spuścizny kulturowej Polski, jak również ważne zabytki dziedzictwa o znaczeniu ogólnoeuropejskim.

Projekt prowadzony jest we współpracy z władzami samorządowymi Lwowa przez wspólne polsko-ukraińskie zespoły konserwatorskie. W latach 2008-2020 ze środków finansowych Ministerstwa przeprowadzono profesjonalne, kompleksowe prace konserwatorskie przy ponad 150 nagrobkach i grobowcach, m.in.: Augusta Bielowskiego – historyka, dyrektora Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, Iwana Franki – ukraińskiego poety i pisarza, działacza społecznego i politycznego, Seweryna Goszczyńskiego – rewolucjonisty, pisarza i poety, Artura Grottgera – malarza, rodziny poety Zbigniewa Herberta, Wojciecha Kętrzyńskiego – historyka, dyrektora Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, Konstantego Juliana Ordona – powstańca listopadowego, Tadeusza Rutowskiego – prezydenta Lwowa, Antona Schimsera – założyciela dynastii lwowskich rzeźbiarzy, Franciszka Smolki – polityka, prezydenta parlamentu Austro-Węgier, arcybiskupa Samuela Stefanowicza, metropolity obrządku ormiańskiego, rodziny Karola Szajnochy – historyka i pisarza, Markijana Szaszkewycza – ukraińskiego poety i pisarza, Gabrieli Zapolskiej – pisarki i publicystki, kwaterze tzw. Żelaznej Kompanii (uczestników Powstania Listopadowego).

Działania Instytutu POLONIKA

Od 2018 r. w opiekę nad polskimi grobami poza granicami kraju włączył się Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA – państwowa instytucja kultury, powołana w 2017 r. przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotra Glińskiego. Instytut prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim.

W ciągu niemal trzech lat funkcjonowania Instytut POLONIKA przeprowadził szereg przedsięwzięć na cmentarzach za granicą. Obejmowały one badania, inwentaryzację, działania konserwatorskie oraz projekty wolontariackie. Sumaryczny koszt projektów, związanych z ochroną zabytkowych nekropolii i obiektów sztuki sepulkralnej poza granicami Polski, zrealizowanych przez Instytut POLONIKA w latach 2018-2020, wynosi 3,17 mln PLN. Dodatkowo, w latach 2019-2020, w ramach programu grantowego Instytutu POLONIKA „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat” na działania przeznaczono ponad 960 000 PLN (środki z dotacji celowej MKiDN).

Od 2020 r. Instytut POLONIKA jest instytucją zarządzającą Programem MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”, w ramach którego przeprowadzono 6 projektów konserwatorskich na polskich cmentarzach za granicą (na Ukrainie, Litwie i w Mołdawii) związanych z polskimi grobami za granicą. Ich łączny koszt wyniósł 619 500 PLN.

Prace konserwatorskie

Ukraina

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie (2018-2020)

W 2018 r. Instytut POLONIKA włączył się w prace konserwatorskie prowadzone od 2008 r. na Cmentarzu Łyczakowskim ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na podstawie porozumienia z władzami miejskimi Lwowa. W latach 2018-2020 Instytut przeprowadził konserwację siedmiu nagrobków – koszt ich konserwacji wyniósł przeszło 280 000 PLN. W 2019 r. Instytut rozpoczął także wieloletni projekt renowacji największych kaplic grobowych na Cmentarzu Łyczakowskim. Dotychczasowe działania objęły: kaplicę Krzyżanowskich (koszt w l. 2019-2020 to ponad 1,6 mln PLN), mauzoleum Barczewskich (2020 r., I etap prac – 239 000 PLN) oraz kaplicę Krzeczunowiczów (2020 r., I etap prac – 31 451 PLN).

Cmentarz Bazyliański w Krzemieńcu (2018-2020)

W 2020 r. Instytut rozpoczął kolejny etap prac konserwatorskich na zabytkowym Cmentarzu Bazyliańskim w Krzemieńcu. Projekt porządkowanie cmentarza w 2018 r. został sfinansowany kwotą: 33 500 PLN. Koszt konserwacji ośmiu nagrobków (prace zrealizowane w l. 2018-20), m.in. profesorów Liceum Krzemienieckiego: przyrodnika Wilibalda Bessera i historyka sztuki Józefa Saundersa, wyniósł 268 000 PLN. W latach 2018-20 Instytut zrealizował również projekty konserwatorskie i zabezpieczające na cmentarzach w Jaworowie, Maniewiczach i Zbarażu.

Finlandia

W 2018 i 2019 r. Instytut POLONIKA przeprowadził prace konserwatorskie przy nagrobkach Polaków pochowanych na cmentarzu Hietaniemi w Helsinksch (koszt prac wyniósł ponad 70 000 PLN).

Francja

W latach 2018-2020 pracami konserwatorskimi na najcenniejszej polskiej nekropolii we Francji – Cmentarzu Les Champeaux w Montmorency – objęto m.in.: nagrobki etnografa Bronisława Piłsudskiego, malarki Olgi Boznańskiej, historyczną stelę nagrobną Adama Mickiewicza i neogotycką kaplicę Jaroszyńskich. Łączny koszt dotychczasowych prac wyniósł 190 000 PLN.

Łotwa i Gruzja

Instytut zrealizował także projekty konserwatorskie na Łotwie (rekonstrukcja zniszczonej tablicy grobowej Gustawa Manteuffla w Drycanach) i w Gruzji (cmentarz Saphiczka w Kutaisi).

Projekty dokumentacyjne

Instytut POLONIKA kontynuuje rozpoczętą w połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. pod nadzorem MKiDN rejestrację i dokumentację cmentarzy i zabytków sepulkralnych poza granicami kraju. Inwentaryzacją objęto dotychczas wybrane cmentarze na Ukrainie (w d. powiatach tarnopolskim, jaworowskim, w Złoczowie i Sokalu).

Program „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat”

Wśród projektów dofinansowanych w ramach Programu Instytutu POLONIKA „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat”, znalazły się projekty mające na celu poprawę stanu zachowania polskich grobów i nekropolii za granicą. W pierwszej edycji Programu dofinansowanie w kwocie przeszło 440 000 PLN uzyskało 13 projektów na Ukrainie (m.in. prace porządkowe i inwentaryzacyjne na cmentarzach w obwodach wołyńskim i tarnopolskim, na Cmentarzu Janowskim we Lwowie oraz Cmentarzach Bazyliańskim i Polskim w Krzemieńcu; porządkowanie polskich cmentarzy cywilnych i upamiętnień w rejonach sokalskim i żółkiewskim obw. lwowskiego; dokumentacja polskiego cmentarza w Ostrogu).

W 2020 r., pomimo pandemii COVID-19, program „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat” był kontynuowany. Dofinansowanie, w łącznej kwocie ponad 520 000 PLN, uzyskało 14 zadań, m.in. na Ukrainie (prace porządkowe na Cmentarzu Janowskim we Lwowie, Cmentarzu Bazyliańskim w Krzemieńcu cmentarzach w Zbarażu, Jazłowcu, Potoku Złotym i Buczaczu – w ramach akcji „Mogiłę pradziada ocal od zapomnienia”; prace inwentaryzacyjne i porządkowe na ormiańskich cmentarzach w Śniatynie i Kutach; remont i porządkowanie zabytkowych cmentarzy w Kołomyi, Starym Siole i Zimnej Wodzie), we Francji (praktyki konserwatorskie na Cmentarzu Les Champeaux w Montmorency), w Zambii (inwentaryzacja i dokumentacja 4 polskich nekropolii w Bwana Mkubwa, Mbala, Livingstone i Chipata), na Białorusi (prace konserwatorskie oraz poszukiwawcze miejsc spoczynku pomordowanych w Puszczy Nalibockiej), w Mołdawii (prace inwentaryzacyjno-porządkowe na polskich cmentarzach w Raszkowie i Jahorliku) i na Litwie (uporządkowanie grobów żołnierzy Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK poległych lub zmarłych na Wileńszczyźnie).

Opieka nad grobami i cmentarzami wojennymi

Groby żołnierzy Wojska Polskiego, polskich zesłańców, uchodźców, cywilnych ofiar wojen rozsiane są niemal na wszystkich kontynentach kuli ziemskiej – znajdują się w pięćdziesięciu trzech krajach poza Polską i są świadectwem polskich losów.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego od lat sprawuje opiekę nad grobami i cmentarzami wojennymi Polaków, które znajdują się poza granicami Polski, finansując prace budowlano-remontowe i konserwatorskie. Stałą opieką objęte są Polskie Cmentarze Wojenne: we Włoszech (Monte Cassino, Loreto, Bolonia), w Uzbekistanie (17 cmentarzy), Kazachstanie (4), Kirgistanie (1), Izraelu (2), Iranie (5), Libanie (1), Ukrainie (40 – cmentarzy i miejsc pamięci). Od 2017 r. ze środków MKDNiS zostało wyremontowanych 26 cmentarzy i kwater z okresu wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. na Litwie, Białorusi oraz Łotwie. Do końca 2020 r. zaplanowano zakończenie prac remontowych na kolejnych 14 cmentarzach.

W 2020 r. już po raz piąty Ministerstwo współfinansuje akcję „Światełko Pamięci dla Łyczakowa”, w ramach której w dniach 1 i 2 listopada na cmentarzach we Lwowie i okolicach zapłonie kilkadziesiąt tysięcy białych i czerwonych zniczy ku pamięci dawnych mieszkańców Ziemi Lwowskiej i wszystkich, którzy w jej obronie polegli.

Inf. MKDNiS