Restytucja dóbr kultury pozostaje jednym z naszych najważniejszych zadań. W mijającym roku rozpoczęto blisko 40 spraw restytucyjnych w 8 państwach. 16 z nich zakończyło się sukcesem, przez co do Polski powróciło łącznie 72 obiektów.
Wśród odzyskanych w ostatnim czasie dóbr kultury znajdują się dzieła wysokiej rangi artystycznej, zabytki meblarskie, jak również zabytkowe księgi. O odzyskaniu obiektów poinformowała Hanna Wróblewska, minister kultury i dziedzictwa narodowego podczas konferencji prasowej w Muzeum Śląskim w Katowicach.
– Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego prowadzi obecnie ponad 180 postępowań restytucyjnych w 20 państwach na całym świecie. W tym roku informowaliśmy już o odzyskaniu takich obiektów jak „Portret Marszałka Piłsudskiego” Józefa Mehoffera z kolekcji Państwowych Zbiorów Sztuki, książka „Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich” z przedwojennej biblioteki Ministerstwa Spraw Zagranicznych czy dobra kultury z wyposażenia Zamku w Malborku. Dziś dołączają do nich kolejne dzieła – zaznaczyła Hanna Wróblewska. – Sprawy te są przykładami tego, jak wielka jest siła dialogu i porozumienia. Wszystkie z prezentowanych obiektów powróciły w wyniku rozmów z posiadaczami, którzy zdecydowali się na ich zwrot. Historie strat bywają fascynujące. Praca, jaka jest wykonywana w obszarze restytucji, to często lata delikatnych rozmów, dlatego każdy zwrot jest wyjątkowy i niezwykle cieszy – dodała.
„Wyjazd na polowanie” Józefa Brandta
Dzieło było częścią kolekcji księcia Bawarii Luitpolda Wittelsbacha (1821–1912), który wielokrotnie odwiedzał Józefa Brandta w jego monachijskim atelier. W 1928 r. Muzeum Śląskie zakupiło obraz od krakowskiego antykwariusza Adolfa Schwarza. W 1939 r. wojska niemieckie zajęły nowo wybudowany gmach Muzeum, a jego najcenniejsze zbiory, w tym dzieło Józefa Brandta, zostały zarekwirowane i przewiezione do Oberschlesische Landesmuseum w Bytomiu. Od 1943 r. część zbiorów zdeponowanych w Bytomiu ewakuowano do innych składnic. Te, które pozostały na miejscu, padły łupem grabieży.
Obecny stan zachowania obrazu wskazuje, że został on wycięty ze swojej pierwotnej oprawy, a następnie zwinięty w rulon. To charakterystyczne elementy rabunku, który jest prowadzony w pośpiechu, bez szacunku dla dzieł sztuki. Trudne losy nie wpłynęły jednak na płótno, które zachowało się w dobrym stanie.
Obraz został uznany za polską stratę wojenną już w 1953 r. Został przekazany przez posiadacza z Polski i wrócił do zbiorów Muzeum Śląskiego.
***
Odzyskane, ale nieprezentowane dotąd publicznie obiekty
Obraz „Autoportret w wieku 72 lat” Antona Graffa ze zbiorów Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu powrócił dzięki współpracy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z władzami szwajcarskiego miasta Winterthur. W 1937 r. był prezentowany na monograficznej wystawie zorganizowanej przez Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu. W 1939 r. znalazł się w gronie najważniejszych dzieł sztuki tego muzeum. W czasie II wojny światowej obraz, wraz z innymi wrocławskimi zbiorami publicznymi, ewakuowano do składnicy dzieł sztuki w Kamieńcu Ząbkowickim, skąd zaginął. W 1986 r. nabyło go miasto Winterthur. Po przeprowadzonej konserwacji został włączony do miejskiej kolekcji dzieł sztuki, gdzie znajdują się również inne prace tego artysty. W 2019 r. pracownicy Ministerstwa odnaleźli poszukiwane dzieło sztuki, które następnie zostało przekazane do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu.
XIX-wieczne neoklasycystyczne biurko z Zamku w Łańcucie to pierwszy odzyskany obiekt, który w 1944 r. w obliczu zagrożenia ze strony zbliżających się wojsk rosyjskich został wywieziony za granicę przez Alfreda Potockiego. W marcu 2024 r. biurko wystawiono na aukcji w domu aukcyjnym Andrew Jones Auctions w Los Angeles. Obiekt miał papierową nalepkę w kolorze grynszpanu z napisem Zamek ŁAŃCUCKI nr. 1508., umieszczoną wewnątrz szuflady. Tego rodzaju oznaczenie było naklejane na ruchomości łańcuckie od ok. poł. lat 20 XX wieku. Mebel odnotowano także w dokumentach inwentarzowych. Ponadto zachowały się archiwalne fotografie pokazujące usytuowanie biurka w Apartamencie Chińskim Zamku. W wyniku negocjacji prowadzonych przez Ministerstwo z posiadaczem biurka (obywatelem USA) udało się doprowadzić do dobrowolnego i bezkosztowego zwrotu zabytku do Polski.
Starodruk „Qvattro Comedie Del Divino Pietro Aretino” (1588) ze zbiorów biblioteki Gimnazjum Mariackiego w Szczecinie wraca do polskich zbiorów, po nielegalnym wywiezieniu za granicę w latach powojennych. Zbiory biblioteczne Gimnazjum Mariackiego przetrwały okres II wojny światowej dzięki temu, że zostały zabezpieczone w budynku. Zanim jednak przedstawiciele polskiej administracji państwowej dokonali zabezpieczenia zbiorów w dużej mierze zostały one rozszabrowane. O starodruku, oznaczonym stemplem przedwojennej biblioteki Gimnazjum Mariackiego w Szczecinie i wystawionym na aukcji w domu aukcyjnym w Nowym Jorku, Ministerstwo poinformowała osoba prywatna w październiku 2024 r. W wyniku przeprowadzonych wspólnie z Książnicą Pomorską w Szczecinie badań proweniencyjnych ustalono, że druk został nielegalnie wywieziony z Polski, co było następstwem jego powojennej kradzieży. Na początku grudnia 2024 r. dom aukcyjny w Nowym Jorku, po zapoznaniu się z wynikami badań proweniencyjnych, podjął decyzję o jego zwrocie.
Obraz „Św. Anna Samotrzeć” z XVII/XVIII wieku z parafii Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika w Brodni (gm. Pęczniew, woj. łódzkie) został namalowany na blasze i oprawiony w ramę z tego samego materiału, która wyróżnia się niezwykłymi kształtami. Został skradziony w 2004 r. i ujęty pod nr 6094 w krajowym wykazie zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. W maju 2024 r. pracownicy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego otrzymali informację od pani Haliny Juchy (która wspiera poszukiwania utraconych dóbr kultury) o możliwym miejscu przechowywania obrazu. Dzieło zostało odnalezione w zbiorach Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, a jego dokumentacja – w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Łodzi – Delegaturze w Sieradzu. Przeprowadzone oględziny pozwoliły potwierdzić tożsamość dzieła. Obecnie obraz poddawany jest koniecznym pracom konserwatorskim.
Gotyckie drzwi od szafy o konstrukcji ramowo-płycinowej z przedwojennych zbiorów gdańskich wpisane do inwentarza pod nr. Kgm 2264, zostały kupione 25 stycznia 1893 r. do Westpreussisches Provinzial Kunstgewerbemuseum za 10 marek ze spuścizny po Auguście Bertlingu, archidiakonie kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. Drzwi zostały opisane jako utracone w katalogu „Straty wojenne Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Gdańsku” (tom II, 2005 r.) i wpisane do bazy strat wojennych MKiDN pod numerem karty: 29753. W październiku 2024 r. Adam Chełstowski, przedstawiciel Agencji Eksperckiej Ad-Arte w Warszawie, przekazał Ministerstwu informację, że jest posiadaczem zaginionych drzwi od szafy. Dzięki współpracy z pracownikami Muzeum Narodowego w Gdańsku udało się potwierdzić tożsamość odnalezionych drzwi, a ich dotychczasowy właściciel zwrócił je Skarbowi Państwa.
Trzy XVIII-wieczne starodruki z dawnych zbiorów Biblioteki Zakładu Farmacji Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego według zachowanych znaków proweniencyjnych należały do Teofila Tugendholda – farmaceuty i historyka farmacji oraz kolekcjonera z Łodzi, który w 1922 r. całą swą cenną bibliotekę (obejmującą ok. 800 tomów starodruków o tematyce farmaceutycznej) ofiarował Wydziałowi Farmacji Uniwersytetu Warszawskiego. W 1940 r. kolekcja ta została w całości wywieziona przez administrację niemiecką. 20 marca 2023 r. do Biblioteki Głównej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego została dostarczona paczka, w której znajdowały się zaginione starodruki. Ich dotychczasowi posiadacze z Poczdamu w dołączonym liście wskazali, że odnaleźli je w trakcie ustalania masy spadkowej po zmarłych rodzicach. Decyzja o przekazaniu starodruków była ich własną inicjatywą.
Rysunek „Macierzyństwo” Michała Płońskiego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie pochodzi z kolekcji rysunków Dominika Witke-Jeżewskiego, które od 1935 r. były sukcesywnie nabywane przez Muzeum Narodowe w Warszawie. Wiele dzieł sztuki z tej kolekcji posiada charakterystyczne pieczęcie z monogramem „DWJ”. Rysunek Michała Płońskiego „Macierzyństwo” pojawił się w maju 2024 r. w jednym z warszawskich domów aukcyjnych. Informacje przekazane przez pracowników Muzeum Narodowego w Warszawie oraz zachowane oznakowania wskazywały, że pochodzi on z zaginionej kolekcji Dominika Witke-Jeżewskiego. Na wniosek Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego dom aukcyjny wycofał rysunek z aukcji. Pozwoliło to na przygotowanie potrzebnej dokumentacji, która została dostarczona posiadaczowi rysunku. Na tej podstawie oraz w wyniku podjętych rozmów rysunek powrócił do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.
Księga rachunkowa Rady Miasta Bystrzycy Kłodzkiej za lata 1568-1569 z Archiwum Narodowego we Wrocławiu - Oddziału w Kamieńcu Ząbkowickim należąca do zespołu nr 84/831/0 - Akta miasta Bystrzycy Kłodzkiej (Magistrat Habelschwerdt) za lata 1381-1945, na który składa się aż 2 859 jednostek archiwalnych. Informacja o wpłynięciu oferty sprzedaży księgi dotarła do MKiDN 18 czerwca 2024 r. z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Resort kultury zaangażował w sprawę Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. Ustalenia archiwistów potwierdziły, że Księga rachunkowa Rady Miasta Bystrzycy Kłodzkiej za lata 1568-1569 z oznaczeniem z oznaczeniem „Hds 19” [Handschrift 19, tłum. Rękopis 19] powinna znajdować się w państwowym zasobie archiwalnym. Ministerstwo podjęło bezpośrednie działania restytucyjne z posiadaczem księgi, który w wyniku negocjacji podjął decyzję o jej zwrocie na rzecz Skarbu Państwa.
Wszystkie wymienione obiekty powróciły bądź wkrótce powrócą do swoich macierzystych kolekcji. Oprócz „Wyjazdu na polowanie” Józefa Brandta, który po renowacji wzbogaci ekspozycję Muzeum Śląskiego w Katowicach, od dziś w Muzeum Narodowym we Wrocławiu eksponowany jest „Autoportret w wieku 72 lat” Antona Graffa, zaś od 15 stycznia 2025 r. w Muzeum Zamkowym w Łańcucie można będzie oglądać XIX-wieczne neoklasycystyczne biurko.
MKiDN (gov.pl)
