Oddział Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej w Legnicy, na czele z jego prezesem Tadeuszem Kisielem, od kilu już lat opiekuje się grobem przedwojennego wiceprezydenta miasta Wilna Witolda Czyża, którego nagrobek znajduje się na cmentarzu Św. Wawrzyńca we Wrocławiu przy ul. Bujwida 51. W 2018 r. prezes Kisiel oraz członek Towarzystwa Paweł Masłowski odnowili tablicę nagrobną i uporządkowali pomnik.
Brawurowa ucieczka
Witold Mintowt Czyż urodził się 15 sierpnia 1884 r. w folwarku Antoniszki w powiecie oszmiańskim. Od 1905 r. był aktywnym działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W latach 1906-1915 był członkiem zespołu redakcyjnego organu prasowego Białoruskiej Gromady Socjalistycznej „Nasza Niwa” (biał. Наша Ніва, Naša Niva). Był zaangażowany w wydanie pierwszego numeru pisma, który ukazał się 23 listopada 1906 r. w Wilnie. Za odważne i bezkompromisowe artykuły, które publikował na łamach wspomnianego czasopisma, kilkakrotnie był aresztowany, a później osadzany w więzieniach carskich. W trakcie odbywania kary w oszmiańskim więzieniu podjął brawurową i zakończoną sukcesem ucieczkę. Znalazł wówczas schronienie we Lwowie. Władze carskie dokonały krótko potem konfiskaty jego majątku w Antoniszkach. Dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa Czyż na pewien czas zmienił swoją tożsamość przyjmując nazwisko „Jan Jeleński”. W czasie pobytu we Lwowie Witold Czyż studiował na Politechnice Lwowskiej na Wydziale Inżynierii Lądowej uzyskując tam tytuł inżyniera. Jeszcze przed ukończeniem studiów powrócił do Wilna i zamieszkał przy ul. Zawalnej (ob. Pylimo 5). W latach 1912-1919 pracował na stanowisku kierownika budowy powstającego Wileńskiego Technikum Rolniczego przy ul. Zawalnej 2.
W więzieniu na Łukiszkach
Wybuch I wojny światowej zastał go na rodzinnej Ziemi Wileńskiej. W tym okresie, w imię ochrony praworządności i należytego wykonywania niemieckich zarządzeń, wiele osób osadzanych było w więzieniu na Łukiszkach. Częste były też przypadki aresztowań obywateli z przyczyn politycznych. Taki też los spotkał po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich Witolda Czyża. Ujęty został 19 czerwca 1916 r. za uświadamianie rodaków o realnych konsekwencjach spisu ludności organizowanego przez Niemców. Osadzono go w wileńskim więzieniu na Łukiszkach.
Poważana osoba
Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości Czyż dość szybko zaczął angażować się w pracę państwowotwórczą na Wileńszczyźnie. Od 1921 do 1924 r. zatrudniony był w Biurze Technicznym Magistratu Miasta Wilna, a od 1924 do 1927 r. w Biurze Statystycznym Samorządu Miasta Wilna. W 1927 r. został powołany na urząd wiceprezydenta miasta Wilna. Wiadomo, że funkcję tę sprawował aż do września 1939 r., pełniąc jednocześnie obowiązki dyrektora sekcji technicznej w Urzędzie Miasta.
Do najważniejszej w swym życiu zawodowym funkcji wiceprezydenta dochodził ciężką pracą na rzecz społeczności wileńskiej. Angażował się w sprawy społeczne i zgłaszał swój akces do różnych instytucji. W maju 1924 r. wystartował w wyborach na stanowisko dyrektora w wileńskim Zarządzie Kasy Chorych. Ostatecznie jednak dyrektorem Kasy Chorych miasta Wilna i Nowej Wilejki został wybrany Józef Korolec. Był osobą poważaną w mieście, pełniącą często rolę gospodarza przyjmującego gości honorowych przybywających do Wilna. W październiku 1925 r. został powołany w skład reprezentacyjnego komitetu wykonawczego witającego czternastu francuskich parlamentarzystów, którzy objeżdżali z wizytą partnerską najważniejsze polskie miasta.
Wytężona praca na rzecz Wilna
Rok później Czyż udał się z delegacją Synodu Wileńskiego Ewangelicko-Reformowanego (byłej Jednoty Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi) do Warszawy celem zawarcia konkordatu z Państwem Polskim, który został złożony na ręce Prezesa Rady Ministrów. Czyż pełnił w tej delegacji rolę kuratora Synodu. W trakcie tej wizyty przedstawiciele Synodu Wileńskiego złożyli na ręce prezydenta Ignacego Mościckiego dar dla Muzeum Narodowego w postaci oryginału Biblii Brzeskiej z 1563 r. Z kolei 17 sierpnia 1932 r., kiedy to na lotnisku w Porubanku wylądował trójmotorowy samolot Fokker, zapoczątkowujący regularny ruch pasażerski z wileńskiego lotniska, wiceprezydent Wilna Czyż witał gości w grupie najważniejszych polityków i urzędników państwa polskiego, miasta Wilna i regionu wileńskiego. Na uroczystość tę przybyli z ramienia władz państwowych prezydent Mościcki, premier Aleksander Prystor, marszałek sejmu Kazimierz Świtalski, marszałek senatu Władysław Raczkiewicz.
W 1934 r. za „pracę w dziele odzyskania niepodległości” inżynier Witold Czyż został odznaczony, na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 października 1930 r., Medalem Niepodległości. Pięć kolejnych lat życia zawodowego upłynęło Czyżowi na wytężonej pracy dla Wilna i jego mieszkańców. 1 września 1939 r. Czyż wrócił na teren powiatu oszmiańskiego, gdzie znalazł zatrudnienie w Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych na stanowisku inspektora powiatowego w Oszmianie.
Powrót do Polski
W 1940 r. Witold Czyż został zesłany do pracy przymusowej w gułagu w Workucie. Oswobodzony z „nieludzkiej ziemi” został na skutek amnestii w 1941 r., kiedy to z wojskiem generała Władysława Andersa wyjechał przez Iran do obozu szkoleniowego dla żołnierzy polskich w Afryce Południowej. Katorżnicza praca w ciężkich warunkach bytowych na Syberii doprowadziła do całkowitej utraty zdrowia, którego już nie odzyskał do końca życia.
Po zakończeniu działań wojennych Czyż podjął decyzję o wyjeździe do Wielkiej Brytanii do miejscowości Landywood pod Birmingam. Zamieszkał tam u swojego pasierba Karola Borchardta. 12 sierpnia 1948 r., transportem zorganizowanym przez Państwowy Urząd Repatriacyjny, powrócił bez żadnych dokumentów personalnych do Polski i zamieszkał we Wrocławiu przy ul. Uniwersyteckiej 12.
Ciągłe zmagania z chorobą
W nowym miejscu zamieszkania sytuacja rodziny była bardzo trudna. Tylko dzięki pomocy i protekcji zamieszkałych we Wrocławiu przyjaciół z Wilna Czyż zdołał 1 grudnia 1948 r. podjąć prace zarobkową we wrocławskim oddziale Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych w charakterze starszego referenta. W trakcie pełnienia tam obowiązków służbowych często chorował (głównie na gruźlicę płuc), co było skutkiem ciężkich warunków bytowych i wyczerpującej pracy w czasie osadzenia w łagrze. W tym okresie Czyż dodatkowo bardzo często był pacjentem wrocławskiego Szpitala Miejskiego oo. Bonifratrów przy ul. Traugutta, po którego opuszczeniu podejmował dalsze leczenie w sanatoriach.
W lipcu 1950 r. Czyż planował przeprowadzkę do Gdyni starając się o podjęcie pracy w dziale ubezpieczeń osobowych w tamtejszej Ekspozyturze Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. W Gdyni zamieszkał wczesną jesienią 1950 r. w prestiżowej dzielnicy miasta na Kamiennej Górze przy ul. Mickiewicza 16/4. 31 stycznia 1951 r. został zwolniony z pracy we wrocławskim zakładzie wskutek choroby trwającej powyżej 6 miesięcy. Jednak już w lutym tegoż roku próbowano go przywrócić na równorzędne stanowisko w gdańskim Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych. Próby te się nie udały, do końca życia Czyż już nie pracował zawodowo.
Witold Mintowt Czyż zmarł 15 sierpnia 1952 r. we Wrocławiu i został pochowany na cmentarzu Św. Wawrzyńca.
dr hab. Monika Tomkiewicz
Biuro Badań Historycznych IPN w Warszawie, członek Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej
Tadeusz Kisiel
prezes Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej Oddział w Legnicy
