Operacja „Ostra Brama” trwała w dniach 7-13 lipca 1944. Była realizowana w ramach akcji „Burza” – ogólnokrajowego powstania, zorganizowanego pod względem militarnym przeciwko hitlerowcom, a w sensie politycznym skierowanego przeciw Związkowi Radzieckiemu.

Plan operacji „Ostra Brama” zakładał zdobycie Wilna przez połączone siły wileńskiego i nowogródzkiego okręgów AK i przyjęcie przez Polaków sił rosyjskich z pozycji gospodarza. Operacją dowodził komendant obszaru północno-wschodniego płk Aleksander Wilk-Krzyżanowski.

W nocy z 6 na 7 lipca Polacy zaatakowali miasto od południa i południowego wschodu. W związku z szybkim zbliżaniem się Armii Czerwonej do Wilna dowódca zdecydował o natychmiastowym rozpoczęciu akcji, przyspieszając ją o jedną dobę w stosunku do wcześniejszych planów.

W chwili rozpoczęcia operacji siły polskie liczyły, jak szacują historycy, około 5 tys. żołnierzy (piechota i kawaleria), a w miarę upływu walk ta liczba zwiększyła się do 12 tys.

Niemieckie siły miały znaczną przewagę nad oddziałami AK. Stacjonujący w Wilnie garnizon niemiecki liczył 20-30 tys. żołnierzy. Ponadto mieli silną artylerię, czołgi, działa pancerne, a także wsparcie lotnicze z lotniska na Porubanku.

Nie zważając na dużą przewagę wroga Polakom udało się wyzwolić znaczną część Wilna. Do szturmu szybko dołączyły się jednostki armii sowieckiej. Najcięższe walki trwały w okolicach Góry Bouffałowej, w Ogrodzie Botanicznym i w rejonie więzienia na Łukiszkach. Do 13 lipca, już we współdziałaniu z Armią Czerwoną, całe miasto zostało oczyszczone z Niemców. Na Górze Zamkowej żołnierze AK wywiesili biało-czerwoną flagę, jednak już po kilku godzinach została ona zerwana przez żołnierzy sowieckich, którzy wywiesili czerwony sztandar.

Po zdobyciu Wilna dowództwo sowieckie zmusiło Polaków do przegrupowania się na skraj Puszczy Rudnickiej, a dowódców AK zaproszono 16 lipca na rozmowy dotyczące dozbrojenia Polaków. Oficerowie, w tym płk Wilk-Krzyżanowski, zostali podstępnie aresztowani i osadzeni w sowieckim więzieniu.

Nie jest wiadoma dokładna liczba strat poszczególnych stron w operacji. Szacuje się, że Armia Czerwona straciła ok. 900 żołnierzy, Niemcy – ok. 3-4 tys., a Polacy co najmniej 550 osób.

W sumie (wraz ze schwytanymi w lasach pod Wilnem) w czasie akcji „Burza” na Wileńszczyźnie internowano ok. 5 tys. podoficerów i szeregowców, umieszczając ich początkowo w obozie w Miednikach skąd 1/4 zbiegła, zaś oficerów wywożąc do Riazania. Niektórzy po pewnym czasie zdecydowali się wstąpić w szeregi 1. Armii Wojska Polskiego. Większość została jednak przymusowo wcielona do pułku rezerwowego Armii Czerwonej, zaś po odmowie złożenia przysięgi osadzona w obozie dla internowanych AK-owców w Kałudze do wyrębu lasów, skąd byli stopniowo zwalniani w latach 1946-1947.

Główne uroczystości poświęcone obchodom rocznicy operacji „Ostra Brama” odbywają się na Wileńszczyźnie w podwileńskich Krawczunach, co roku, 13 lipca. W tym roku już po raz 26. w Krawczunach będą miały miejsce obchody stoczonej tu zwycięskiej bitwy żołnierzy Armii Krajowej z niemieckim okupantem o Wilno. Był to ostatni bój w ramach operacji „Ostra Brama”. Wzgórze na skraju wsi Krawczuny, miejsce ostatniej bitwy w ramach operacji „Ostra Brama” o wyzwolenie Wilna, zostało dopiero po 45 latach należycie upamiętnione. W 1989 roku miejscowi Polacy postawili tu najpierw krzyż, a potem pomnik ku czci poległym. Natomiast od 24 lat Wileński Rejonowy Oddział Związku Polaków na Litwie każdego roku organizuje tu rocznicowe obchody bitwy pod Krawczunami.

W 2014 roku Instytut Pamięci Narodowej wydał mapę „Operacja Ostra Brama. Trasy rowerowe szlakami walk oddziałów Armii Krajowej o Wilno w lipcu 1944 r.”.

Na mapie zaznaczono trzy szlaki. Szlak „fioletowy” pokazuje trasę walk 2. Zgrupowania AK w dniach 7-13 lipca 1944 r., prowadzącą od Ostrej Bramy przez Lipówkę, Rudomino, Bogusze, Turgiele, Andrzejowo, dwór Wołkorabiszki, lasy ławaryskie do cmentarza na Rossie. Szlak „czerwony” pokazuje marsz oddziałów AK na Wilno 5 i 6 lipca 1944 r. i prowadzi od Kalwarii Wileńskiej przez Zielone Jeziora, Powidaki, Mejszagołę, Dukszty, Suderwę, Krawczuny, Sołtaniszki na ulicę Ofiarną w Wilnie, gdzie znajdowały się więzienia Gestapo i NKWD. Szlak „niebieski” przypominać ma o walkach oddziałów AK nocą z 6 na 7 lipca 1944 r. i prowadzi od Ostrej Bramy przez Góry, Kolonię Wileńską, Francuski Młyn, Belmont do Cmentarza na Rossie.

Na podst. ipn.gov.pl, wikipedia.pl, inf. wł.