„Ta książka jest hołdem dla tego pokolenia i naszym zobowiązaniem” – powiedział prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek podczas prezentacji wydania w Kompleksie Memoriału Tuskulanum w Wilnie. To jego pierwsza zagraniczna wizyta od objęcia stanowiska w lipcu 2016 roku.

Prezes IPN powiedział, że szczególne wrażenie zrobiła na nim wizyta w dawnej siedzibie KGB w Wilnie, gdzie przeszedł "szlakiem, którym przed kilkoma dziesięcioleciami szli nasi przodkowie – zarówno Polacy, jak i Litwini". „Szli, a potem zostali w bestialski sposób zamordowani. Materialne ślady tego w postaci dziur od kul w ścianach robią niesamowite wrażenie. Podobną drogę przeszedłem, rozpoczynając swoją prezesurę w IPN, w budynku Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, czyli odpowiednika KGB – polskiej bezpieki w Warszawie. Jakże podobne cele, karcery, schody, ściany, wtedy pokryte krwią. I te zdjęcia młodych ludzi, Polaków, Litwinów. Zapłacili najwyższą cenę za to, że chcieli żyć w wolnych, niepodległych krajach" – mówił Szarek. 

„Bez ich poświęcenia, ofiary, cierpienia, śmierci nie upadłby Związek Sowiecki i komunizm, który przez kilkadziesiąt lat w tak szczególny sposób niszczył nasze narody. Na tej Ziemi żył i tworzył pisarz, który w wyjątkowy jakże trafny sposób oddał istotę komunizmu, myślę o Józefie Mackiewiczu i jego „Drodze donikąd”. Komunizm był drogą donikąd. Ale mimo że ci, którzy podjęli z nim walkę, mieli zniknąć z naszej pamięci, bo taki był wyrok komunistów, oni dzisiaj wracają. Wracają dzięki wielkiej pracy historyków, dzięki fascynacji młodego pokolenia, które chce odkrywać te historie i temu służy ta książka” – zaznaczył prezes IPN.

W książce znalazły się dokumenty sowieckiego aparatu represji oraz litewskiego i polskiego podziemia antysowieckiego z terenów przeważnie wschodniej Litwie w okresie od rozpoczęcia sowieckiej okupacji w lipcu 1944 roku po zakończenie II wojny światowej w maju 1945 roku. Ta publikacja jest pierwszym tomem z serii „Polska i Litwa w XX wieku. Dokumenty z archiwów służb specjalnych”. 

Prezes IPN podkreślił, że książka ma też przypominać, żeby ta historia nigdy się nie powtórzyła. A także być przestrogą „przed budową świata pozbawionego fundamentalnych wartości, wartości cywilizacji łacińskiej, do której wspólnie od tylu wieków należymy”. „To jest nauka dla nas i dla następnych pokoleń – nie zbuduje się sprawiedliwego, wolnego, szczęśliwego świata niszcząc wartości. Te wartości niszczył system komunistyczny. Ale pamiętajmy, że te wartości okazały się silniejsze i są silniejsze od każdego systemu, który będzie chciał zniszczyć wolność i wolę życia w niepodległym państwie” – mówił Szarek.

Książka jest efektem współpracy Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy oraz Litewskiego Archiwum Akt Specjalnych. Nad publikacją pracowali polscy i litewscy historycy: dr Arūnas Bubnys, Margarita Chilińska, Edita Jankauskienė, Ovidijus Lėveris, dr Marcin Majewski, Rytas Narvydas, prof. Piotr Niwiński, dr Cyprian Wilanowski.

Dr Arūnas Bubnys przyznał podczas prezentacji, że od rozpoczęcia współpracy IPN z litewskimi partnerami powstało pytanie, jakiemu tematowi należałby poświęcić pierwszą wspólną publikację. „Obie strony, polska i litewska, doszły do wniosku, że należy rozpocząć pracę od takich tematów, które bardziej nas łączą niż dzielą. Nam się wydawało się, że temat polskiego i litewskiego antysowieckiego podziemia oraz ruchu partyzanckiego na Litwie, szczególnie na jej wschodniej części, Wileńszczyźnie, to właśnie ten temat, który nas łączy, nad którym możemy wspólnie pracować i wydać publikację. Niewykluczone, że w przyszłości podejmiemy bardziej trudne tematy” – mówił historyk.

Publikacja zawiera 74 dokumenty aparatu sowieckiej represji, a także dokumenty polskich i litewskich organizacji ruchu oporu. Opracowano też biogramy członków organizacji podziemnych, także biografie dowódców aparatów represji.

Jeden z autorów publikacji, prof. Piotr Niwiński, podkreślił, że praca nad książką była niełatwa, a jednym z powodów było to, że najnowsza historia Litwy w Polsce jest bardzo mało albo w ogóle nieznana i tak samo historia Polski na Litwie też jest mało znana. „Trzeba było stworzyć mechanizm wspólnego pisania, wspólne nazwy i coś, dzięki czemu historycy w Polsce i na Litwie zrozumieją, cośmy chcieli przekazać” – tłumaczył Niwiński.

Historyk dr Marcin Majewski zaznaczył, że pierwsze rozmowy w sprawie wydania polsko-litewskiej serii były prowadzone już w 2008 r. prze św. prezesa IPN Janusza Kurtykę. Dlatego poświęcone mu zostały fotografie w początkowych stronach publikacji. (Kurtyka zginął w 2010 roku podczas katastrofy smoleńskiej). Majewski opowiadał, że niemal wszystkie dokumenty wykorzystane w książce były w języku rosyjskim, dlatego w publikacji zostały zamieszczone ich tłumaczenia na język polski i litewski. Jedynie w aneksie znajdują się oryginalne pisma organizacji podziemnych, które pisane były po polsku, litewsku i angielsku.

Książka jest wydana w formie lustra, czyli po jednej stronie dokumenty po polsku, po drugiej – po litewsku.

Udział w prezentacji publikacji wziął m.in. poseł z ramienia AWPL-ZChR Czesław Olszewski, sekretarz Klubu Weteranów AK Okręgu Wileńskiego Edmund Szot, prezes Forum Rodziców Szkół Polskich Renata Cytacka.

Goszczący na Litwie prezes IPN oraz dyrektor Archiwum Instytutu złożyli kwiaty w Zułowie, gdzie urodził się Józef Piłsudski, oddali też hołd Polakom spoczywającym na cmentarzu na Rossie oraz pomordowanym w Ponarach. W ceremoniach oddania hołdu w miejscach ważnych dla Polaków wraz z przedstawicielami IPN na czele z prezesem dr. Jarosławem Szarkiem uczestniczyli także ambasador RP na Litwie Jarosław Czubiński oraz dyrektor Archiwum IPN Marzena Kruk. 

We czwartek, 23 marca, prezes IPN spotkał się z liderem Akcji Wyborczej Polaków na Litwie - Związku Chrześcijańskich Rodzin, europosłem Waldemarem Tomaszewskim.

Prezentacja książki odbyła się również dzisiaj, 23 marca, w Kownie, w Bibliotece-Muzeum im. Prezydenta Valdasa Adamkusa Uniwersytetu Witolda Wielkiego.