Rozwojowi wspólnot służył przywilej, nadany Żydom jeszcze przez Witolda Wielkiego (z czasów Witoldowych nie zachowały się informacje, czy Żydzi zamieszkiwali wtedy Wilno, ale są dane o wspólnotach w mniejszych miejscowościach), który m.in. zawierał zakaz oskarżenia Żydów o morderstwa rytualne (prawo to potwierdzili również Zygmunt August i Stefan Batory).
Tomas Venclova w książce „Opisać Wilno” podaje, że kiedy Władysław IV Waza oficjalnie wyznaczył Żydom teren w Wilnie, byli oni już na nim zadomowieni na dobre – mieli wybudowaną Wielką Synagogę. Dzielnica żydowska była położona między Uniwersytetem Wileńskim a ulicą, zamieszkiwaną przez luteranów (ul. Niemiecka), ale z czasem przekroczyła tę granicę, rozciągając się aż do murów miasta.
Początkowo drewniany budynek Wielkiej Synagogi również się zmieniał – w XVII wieku na jej miejscu stanął murowany gmach o barokowym wnętrzu, co do zdobień jednakże odpowiadający wymogom wyznania judaistycznego. Znany jest rysunek Franciszka Smuglewicza, przedstawiający wnętrze synagogi: potężne kolumny, imponujące schody, prowadzące na galerię na piętrze, sklepienia, siedmioramienne lichtarze, żyrandole. Niedaleko Wielkiej Synagogi znajdowało się podwórze z mniejszymi synagogami, łaźnią do obmyć rytualnych i miejscem, gdzie przechowywano święte księgi.
Dzielnicę żydowską od chrześcijańskiej części Wilna oddzielał jedynie specyficzny styl życia zamieszkującej tu społeczności, podporządkowanej wymaganiom swojej religii. Uliczki, zamieszkiwane przez Żydów stanowiły jeden wielki targ, zamierający w czasie szabatu.
Prawdziwe getto, oddzielone od reszty miasta, z zabitymi oknami, powstało w Wilnie w czasie niemieckiej okupacji, kiedy spędzono tu Żydów z całego miasta. Podczas II wojny światowej zginęło około 60 tys. mieszkańców tej dzielnicy, prawie całkowicie też uległy zniszczeniu ich domy. Istnieją płótna malarskie, na których uwieczniono ruiny getta, ale wkrótce, w myśl wytycznych nowej władzy, zaczęto je likwidować. Odbudowano tylko nieznaczną część kamienic w tej dzielnicy. Przez środek dzielnicy żydowskiej przełożono szeroką aleję (obecna ul. Niemiecka). Ruiny Wielkiej Synagogi, zburzonej podczas wojny, zostały uprzątnięte, a na jej miejscu – teraz jest to podwórze domu przy ul. Niemieckiej – wybudowano istniejącą do dziś placówkę oświatową.
Obok Wielkiej Synagogi znajdowały się niegdyś, sprezentowane przez wspólnotę, mieszkanie i dom modlitwy Elijaha Ben Solomon Zalmana, zwanego wileńskim Gaonem (żył w XVIII w.). Podobno już w wieku 7 lat wygłosił on kazanie w Wielkiej Synagodze, po którym zasłynął na całej Litwie. Uczony poświęcił się studiowaniu Talmudu, uczniowie do niego zjeżdżali się nie tylko z Rzeczypospolitej, ale i z Niemiec czy Węgier. Gaon jest autorem około 70 traktatów z różnych dziedzin nauki, nie tylko filozoficznych i teologicznych, próbował też stworzyć sztucznego człowieka. Po budynkach, związanych z tą osobistością, nie zostało ani śladu, jak i po książkach, z których korzystał (były eksponowane w tym miejscu przed II wojną światową), ale w tym miejscu obecnie stoi popiersie Gaona, upamiętniające tę nietuzinkową osobowość.
12 stycznia na prezentacji planu zagospodarowania terytorium, na którym stała Wielka Synagoga, był obecny mer Wilna Remigijus Šimašius oraz mieszkańcy domu, którego podwórze stanowi dane terytorium. Jak zaznaczył mer, obecnie nie jest planowane wyburzanie placówki oświatowej, ani odbudowywanie synagogi, lecz jedynie zaznaczenie jej położenia i przeprowadzenie takich prac, jak ułożenie nowej nawierzchni drogi, zainstalowanie oświetlenia, urządzenie podziemnych kontenerów na śmieci, odnowienie placu zabaw dla dzieci, rozwiązanie problemu parkowania samochodów itp. Jeżeli chodzi o upamiętnienie miejsca, to ma się tu znaleźć gablota informacyjna z makietą synagogi. Prace miałyby się rozpocząć w 2018 roku. Koszt uporządkowania terytorium (prace mają być wykonane do 2019 r.) ma wynieść 700 tys. euro.
Mer Wilna podczas spotkania w Ratuszu zaznaczył, że są to plany na zagospodarowanie terenu przez najbliższych 10 lat.
Alina Stacewicz
"Tygodnik Wileńszczyzny"
