W okresie przed chrystianizacją Litwy w miejscu katedry stała świątynia poświęcona Perkunowi. W podziemiach istnieją zachowane do dzisiaj pozostałości ołtarza ofiarnego z tego okresu, o dostęp do których zabiegają litewscy rodzimowiercy.

Pierwsza katedra

Początki katedry wileńskiej są przedmiotem kontrowersji, ponieważ nie jest bezsprzecznie udowodnione, że katedra istniała w 2 poł. XIII w., gdy w 1251 r. książę Mendog przyjął w Nowogródku chrzest, a w 1253 r. wyświęcony został na biskupa misyjnego Litwy Chrystian. Być może wtedy mogło zostać rozpoczęte wznoszenie pierwszej świątyni, jednak znalezione pozostałości fundamentów pod dzisiejszą katedrą nie potwierdzają tego w sposób bezsprzeczny. O istnieniu w tym miejscu jakiejkolwiek chrześcijańskiej świątyni nie ma także żadnych wzmianek w źródłach (samo Wilno jest wymienione po raz pierwszy dopiero w 1323 r.). Jeśli jednak budowla ta powstała, to najprawdopodobniej po odejściu Mendoga od chrześcijaństwa w 1261 r. budowlę tę (być może jeszcze nieukończoną) zburzono.

Katedra gotycka

Potwierdzoną w źródłach pisemnych świątynię rozpoczęto budować po 1386 r. gdy chrzest przyjął książę Jagiełło, a w 1387 r. powstało biskupstwo wileńskie. Katedrę, której nadano wezwanie św. Stanisława, patrona Polski, wzniesiono na miejscu dawnej świątyni pogańskiej, na terenie Zamku Dolnego. Katedra Jagiełły spłonęła w 1399 r., jednak w 1419 roku została zakończona jej odbudowa przez Witolda (rok wcześniej pochowano tam jego żonę Annę). W odbudowanej po raz kolejny katedrze gotyckiej pochowano wielkiego księcia Witolda, a w 1506 r. króla Aleksandra Jagiellończyka. W pierwszej połowie XVI w. rozpoczęto gruntowny remont katedry (m.in. umieszczono dzwonnicę w baszcie obronnej Zamku Dolnego), zniweczony jednak następnym pożarem (1530).

Katedra renesansowa

Po pożarze w 1530 roku, na polecenie króla Zygmunta I Starego rozpoczęto odbudowę katedry, tym razem w stylu renesansowym. Pracami budowlanymi pod nadzorem biskupa Jana Ochstata kierował Bernardinus de Gianottis, które to prace ukończono w 1538 roku (brał w nich udział prawdopodobnie także Giovanni Cini). W 1547 r. w kaplicy Wołłowiczowskiej (dawnej Królewskiej) miał miejsce potajemny ślub Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny (później w katedrze pochowanej). W 1573 roku biskup Walerian Protaszewicz-Suszkowski urządził w północnej nawie nowy grób księcia Witolda, a królowa Polski Bona Sforza wzniosła mu pomnik w stylu renesansowym. W 1610 r. nastąpił pożar, który znacznie uszkodził katedrę.

Katedra barokowa

Król Zygmunt III Waza nakazał odbudowę przeznaczając na ten cel 4 tys. złotych. Budowę prowadzono z przerwami, spowodowanymi zarazami, w latach 1612-1632. Wzniesiono wtedy dwie symetryczne wieże, z których jedną wkrótce rozebrano. W tym też czasie zbudowano kaplicę św. Kazimierza (autorstwa Constantina Tencalli, wzniesionej w latach 1623-1636 i poświęconej pochowanemu w niej synowi Kazimierza Jagiellończyka – św. Kazimierzowi, patronowi Litwy). Wzorowana na o sto lat wcześniejszej kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, pięknie dekorowana, wykonana z czarnego i białego marmuru, ozdobiona posągami Jagiellonów, stanowi do dziś ozdobę wileńskiej świątyni. W 1648 roku złożono w kaplicy św. Kazimierza serce króla Władysława IV. Kolejne zniszczenia katedry przyniosła wojna z Moskwą, podczas której najeźdźcy po zdobyciu Wilna zamienili katedrę w stajnię. Po oswobodzeniu miasta w 1660 roku, katedrę odnowiono po 1666 roku. W 1686 roku biskup Kotowicz wzniósł nowy ołtarz główny. Katedra została uszkodzona przez Szwedów w 1706 r.

Katedra klasycystyczna

Po zawaleniu się wieży nad kaplicą Częstochowską w 1769 roku (zginęło wtedy sześciu księży[4]) co spowodowało częściowe zawalenie sklepień, katedrę zamknięto, a nabożeństwa tymczasowo przeniesiono do kościoła św. Jana. Odbudowę podjęto w 1777 roku z inicjatywy biskupa Massalskiego, który wysłał projekt architekta Wawrzyńca Gucewicza do akceptacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po akceptacji króla rozpoczęto budowę nowej katedry w stylu klasycystycznym, która to budowa trwała z przerwami do 1801 roku. Po śmierci Gucewicza ostatnie prace prowadził Michał Szulc. Nowa katedra zachowała trójnawowy układ wywodzący się jeszcze z gotyckiej katedry. Wschodnia fasada ozdobiona została sześciokolumnowym portykiem, a u szczytu fasady wznoszą się figury św. Kazimierza i św. Stanisława. W kolumnadzie fasady południowej ustawiono posągi królów polskich i wielkich książąt litewskich, które wykonał Kazimierz Jelski. W głównym ołtarzu znajduje się obraz Franciszka Smuglewicza Zamordowanie św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego. Przy końcu naw bocznych umieszczono posągi Miłość Bliźniego i Miłość Boga, których autorem Tommaso Righi. Righi jest także autorem posągów w zewnętrznych niszach katedry oraz rzeźb na tympanonie i fryzu nad wejściem. Na filarach od strony głównej nawy znajdują się obrazy pędzla Franciszka Smuglewicza przedstawiające dwunastu apostołów. Na ścianach bocznych znajduje się 16 obrazów Constantina Villaniego. Świątynię otacza 11 kaplic, z czego dwie zachowały się z poprzedniej katedry: wyżej wspomniana kaplica św. Kazimierza oraz kaplica Wołłowiczowska (zwana też Królewską lub Niepokalanego Poczęcia).

W 1838 roku ułożono nową kamienną posadzkę. W 1858 roku odnowiono kaplicę św. Kazimierza. Po powodzi w 1931 r. przy okazji remontu odkryto w podziemiach katedry zapomniane grobowce królewskie (m.in. Aleksandra Jagiellończyka oraz Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny – żon Zygmunta Augusta). Pochowany tu był też m.in. Olbracht Gasztołd (ojciec Stanisława, pierwszego męża Barbary Radziwiłłówny, najbogatszy człowiek na Litwie w swojej epoce), złożono tu też serce Władysława IV Wazy. Wtedy też założono pod katedrą mauzoleum dla prochów królewskich. Po powodzi 1931 roku, kiedy groziło katedrze zawalenie, prace remontowo-ratunkowe były bardzo kosztowne. W związku z tym w kurii wileńskiej powstał pomysł sprzedaży za granicę cennych flamandzkich gobelinów ze skarbca katedry. Pomysł wileńskiej kurii spotkał się z ogromnym protestem ze strony środowisk kulturalnych Wilna, które doprowadziły do zablokowania tej decyzji.

Podczas rządów radzieckich katedra została w 1950 roku zamknięta i przekształcona na magazyn. Wtedy też, 29-30 czerwca 1950 roku wysadzono w powietrze figury świętych stojące na szczycie fasady. Usunięto także liczne tablice pamiątkowe w języku polskim, w tym popiersie i tablicę arcybiskupa Jana Cieplaka. Potem odbywały się tutaj koncerty organowe. 4 czerwca 1956 roku otwarto galerię obrazów. Nabożeństwa zaczęto ponownie odprawiać tutaj od 1985 r., choć oficjalnie cały czas była to galeria obrazów. W 1989 r. katedra została rekonsekrowana, wkrótce potem odnowiona, odtworzono m.in. posągi na szczycie fasady. 

na podst. wikipedia.pl