Właśnie w Wilnie zrodziło się jego powołanie do kapłaństwa, tu wstąpił do klasztoru Świętej Trójcy, a w latach 1613-1617 był jego zwierzchnikiem. Na fasadzie cerkwi Świętej Trójcy umieszczona jest upamiętniająca go dwujęzyczna tablica: w językach ukraińskim i litewskim.

Jozafat urodził się ok. roku 1580 we Włodzimierzu Wołyńskim jako Jan Kunczyc. Jego rodzice, matka Marianna i ojciec Gabriel, mieli szlacheckie pochodzenie, byli wyznawcami prawosławia. Nie mieli majątku, zajmowali się handlem. Po ukończeniu szkoły parafialnej, gdzie nauczył się czytania, pisania, zarówno w języku starocerkiewno-słowiańskim, jak i w języku polskim, Jan został wysłany do Wilna, aby terminować u kupca Jacka Popowicza. W Wilnie młodzian zetknął się z ideą unii Kościołów katolickiego i prawosławnego. Ziściła się ona jako Unia Brzeska w 1596 roku. Jan opowiedział się po stronie Unii.

W 1604 r. z racji powołania do kapłaństwa, zrodzonego dzięki wpływom jezuitów, wstąpił do Zakonu św. Bazylego Wielkiego. Habit przyjął w unickim klasztorze Trójcy Świętej z rąk metropolity Hipacego Pocieja, składając od razu śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Przybrał imię zakonne Jozafat. Klasztorne życie spędzał na modlitwie i pracy, nie stronił też od umartwień ciała. Znajdował czas na czytanie klasztornych ksiąg do nabożeństwa i żywotów świętych. W niedawno założonej Akademii Wileńskiej studiował filozofię, teologię, liturgię. W 1609 r. Jozafat został wyświęcony na księdza. Teraz Jozafat codziennie odprawiał Mszę św., często i długo spowiadał wiernych, odwiedzał więzienia i szpitale, udzielając posług duchowych, a nieraz wsparcia materialnego. Dokonywał licznych nawróceń na całej Wileńszczyźnie.

Po śmierci metropolity Pocieja w 1613 r. Jozafat został mianowany przez nowego metropolitę Józefa Rutskiego na stanowisko archimandryty, czyli zwierzchnika klasztoru Trójcy Świętej. Porzucił nazwisko Kunczyc i zaczął posługiwać się szlachecką formą Kuncewicz. Zorganizował nowicjat w klasztorze bazylianów w Byteniu, przyczynił się do zorganizowania życia zakonnego w klasztorze w Żyrowicach.

Pryncypialny arcybiskup Połocka

12 listopada 1617 r. Kuncewicz został wyświęcony na biskupa; miał objąć stanowisko biskupa pomocniczego archidiecezji połockiej. Zimą wyruszył z Wilna do Połocka.

W 1618 r., po śmierci sędziwego metropolity Gedeona Brolnickiego, został arcybiskupem Połocka. Rozpoczął reformę duchowieństwa. W tym celu napisał krótki katechizm i 48 reguł dotyczących życia kapłanów. Nakazywał w nich księżom często się spowiadać, codziennie odmawiać brewiarz, jak najczęściej, a koniecznie w niedziele i święta, odprawiać Msze św. Duchowni powinni byli przypominać wiernym o obowiązku odbycia spowiedzi co najmniej raz na rok. Nie wolno im było pobierać opłat za udzielanie sakramentów, surowo było karane pijaństwo, lichwa i gra w karty. Arcybiskup Kuncewicz zarządził usunięcie z beneficjów kościelnych duchownych, którzy po śmierci żony powtórnie zawierali małżeństwo. Co roku zwoływał synody diecezjalne w Połocku, Witebsku i Mścisławiu. Wystąpił przeciwko nadużyciom świeckich fundatorów, którzy wtrącali się w sprawy duchowne i przyswajali sobie dobra cerkiewne.

Zwolenników Unii zdobywał pokorą i ubóstwem. Mieszkał w najmniejszym z pokojów w pałacu arcybiskupim, pozostałe pomieszczenia pałacowe oddał na mieszkania dla bezdomnych. Chodził tak ubogo ubrany, że gdy metropolita Rutski zobaczył go, dał mu pieniądze na zakup jedwabnej odzieży. Arcybiskup Jozafat nie skorzystał z tego, przekazując cały datek na zakup ozdoby do świątyni Mądrości Bożej w Połocku. Nadal zachowywał wszystkie posty. Razem z współbraćmi śpiewał w katedrze św. Zofii godziny kanoniczne, brał udział we wszystkich nabożeństwach. Za swoje działania na rzecz pozyskiwania wiernych dla Unii był oskarżany i atakowany przez jej prawosławnych przeciwników, tzw. dyzunitów.

Męczeńska śmierć w Witebsku

W październiku 1623 r. arcybiskup Jozafat Kuncewicz wyruszył z wizytacją do Witebska. Był świadomy grożącego mu niebezpieczeństwa. Współpracownicy przestrzegali go, że udaje się tam na pewną śmierć. Odpowiadał na to: „Daj Boże, abym przelał swą krew za zbłąkane owce, aby wszyscy się zbawili i przystąpili do poznania prawdy i wyznając świętą jedność, zachowali wzajemną miłość”.

12 listopada 1623 roku do pałacu arcybiskupa w Witebsku wdarli się dyzunici. Naprzeciw nim wyszedł arcybiskup Jozafat z ojcowskimi pełnymi miłości słowami na ustach. Odpowiedzieli ciosami kijów i siekier. Konającego arcybiskupa wywlekli na dziedziniec i wystrzałem z rusznicy pozbawili życia. Zabójcy zbezcześcili ciało Kuncewicza i wrzucili do Dźwiny. Po sześciu dniach jego ciało wydobyto z rzeki i przewieziono do katedry unickiej w Połocku. Już wtedy za przyczyną Jozafata dokonywały się nawrócenia i uzdrowienia, które były świadectwem jego świętości.

Pogrzeb arcybiskupa Jozafata odbył się 18 stycznia 1625 r. Do tego czasu przez 14 miesięcy trumna z ciałem męczennika stała na katafalku w katedrze św. Zofii. Często ją otwierano, by pokazać wolne od zepsucia ciało i krew ciągle sączącą się z rany od siekiery na głowie. Śmierć Kuncewicza wydała wiele owoców. Kilku głównych sprawców śmierci arcybiskupa, wśród nich pośredni sprawca Melecjusz Smotrycki, nawróciło się na katolicyzm.

16 maja 1642 r. papież Urban VIII beatyfikował Jozafata Kuncewicza, a w 1867 r. papież Pius IX ogłosił go świętym. Był pierwszym wiernym obrządku wschodniego kanonizowanym w Kościele katolickim. Św. Jozafat Kuncewicz oddał swe życie realizując słowa Chrystusa: „Aby było jedno stado i jeden pasterz” i za prawdę zawartą w wyznaniu wiary: „Wierzę w jeden święty, powszechny i apostolski Kościół”. Jan Paweł II nazwał Jozafata Kuncewicza „apostołem pojednania”.

Od Połocka do Watykanu

Relikwie św. Jozafata odbyły prawdziwie tułaczą drogę. Trumna z jego ciałem wędrowała przez miasta Białorusi, Litwy, Polski. W 1667 r. powróciła do Połocka. W 1706 r. w obawie przed profanacją została przewieziona do zamku Radziwiłłów w Białej Podlaskiej i tam w kaplicy została złożona, a w 1765 r. umieszczona w klasztorze bazylianów. Po kasacji bazylianów w Białej Podlaskiej trumnę ze zwłokami Jozafata Kuncewicza zniesiono do podziemia klasztornego, zasypano ją piaskiem i śmieciami, a wejście zamurowano. Dzięki Emilianowi Radomińskiemu, powstańcowi 1863 r., ciało Kuncewicza zostało odnalezione. W 1916 r. zostało przewiezione do kościoła św. Barbary w Wiedniu, a w 1949 r. – do Watykanu. Aktualnie szczątki św. Jozafata są przechowywane w przeszklonej trumnie w ołtarzu św. Bazylego Wielkiego w Bazylice św. Piotra w Watykanie. W listopadzie 2015 r. relikwie świętego były przywiezione z Watykanu do Wilna do cerkwi Trójcy Świętej.

Święty Jozafat Kuncewicz jest patronem diecezji siedleckiej, drohiczyńskiej, zakonu bazylianów, Rusi, Litwy i Wilna. W ikonografii przestawiany jest w stroju biskupim obrządku wschodniego.

Opracował Jan Lewicki
Tygodnik Wileńszczyzny