Święta Helena (ur. ok. 248-250 w Drepanum lub Niszu, zm. ok. 328 r. według części żywotów w Nikomedii, ale bardziej prawdopodobne, że w Trewirze w roku 330) – cesarzowa rzymska, święta Kościołów katolickiego i prawosławnego.

Helena była córką właściciela oberży i żoną lub konkubiną cesarza Constantiusa Chlorusa, który porzucił ją (ok. 292), zmuszony względami politycznymi do poślubienia córki Maximiana – Teodory. Konstantyn – syn Heleny, został później cesarzem rzymskim i wprowadził matkę na dwór, nadając jej tytuł Augusty (ok. 325 roku).

Prawdopodobnie pod wpływem syna Helena przyjęła chrzest i podjęła działalność, której owocem były liczne ufundowane przez nią bazyliki, m.in. Bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem, Bazylikę Grobu Pańskiego w Jerozolimie, Wniebowstąpienia Pańskiego na Górze Oliwnej. Odbyła pielgrzymkę do Palestyny i innych wschodnich prowincji.

Helena zasłynęła także z hojności dla ubogich. Szczodrze rozdzielała jałmużny dla głodnych, uwalniała więźniów, troszczyła się o powrót skazanych na banicję. Wpłynęła na syna, aby wydał osobne ustawy, gwarantujące ze strony państwa opiekę nad wdowami, sierotami, porzuconymi dziećmi, jeńcami i niewolnikami.

Tradycja przypisuje jej odnalezienie relikwii Krzyża Pańskiego. Anonimus Piacentinus, anonimowy pielgrzym, który ok. roku 570 odwiedził Ziemię Świętą wspominał o tym, że w „Martyrium” (część główna konstantyńskiej bazyliki Grobu Świętego) przechowywano relikwię drzewa krzyża, oraz tabliczkę z napisem „Oto król żydowski”, która była zamieszczona na krzyżu podczas ukrzyżowania.

Po śmierci ciało Heleny przewieziono do Rzymu, gdzie przy Via Labicana, cesarz wystawił jej mauzoleum, a sama Helena została otoczona kultem w całym Kościele.

Za zasługi dla chrześcijaństwa Cerkiew prawosławna zaliczyła św. Helenę i jej syna Konstantyna w poczet świętych i nazwała „Równymi Apostołom”.

Od XV wieku do 1991 roku w Lublinie znajdowała się znaczna część Krzyża Świętego. Relikwie zostały skradzione i do dziś nie wiadomo, gdzie aktualnie się znajdują. Obecnie najsłynniejszym miejscem w Polsce związanym z Krzyżem Świętym i z Heleną jest klasztor i kościół Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (dawniej należący do benedyktynów) na Łysej Górze.

W tradycji zachodniej św. Helena jest patronką m.in. Frankfurtu nad Menem i Bazylei oraz diecezji w: Trewirze, Ascoli Piceno, Bambergu, Pesaro, a także farbiarzy, wytwórców igieł i gwoździ.

W tradycji wschodniej jest wstawienniczką przed Bogiem o dobre zasiewy i obfite plony (szczególnie przy uprawie lnu).

Jej wspomnienie liturgiczne w Kościele Katolickim obchodzone jest 18 sierpnia.