Minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński podkreślił, że Polska w wyniku II wojny światowej oraz późniejszych zdarzeń w okresie PRL-u utraciła wiele cennych dzieł sztuki. – Odzyskujemy je do dzisiaj m.in. poprzez takie działania jak rozbudowa Departamentu Restytucji Dóbr Kultury MKiDN, poprawianie możliwości technologicznych, czyli wprowadzanie nowych sposobów wyszukiwania utraconych dzieł sztuki w internecie, ale także - i to jest najsilniejsza strona tych działań restytucyjnych - poprzez budowanie sieci instytucji oraz osób na całym świecie, które wspierają nas w poszukiwaniach. Bez przyjaciół, specjalistów i profesjonalistów nie byłoby możliwe tak intensywne odnajdywanie dzieł sztuki.

Szef resortu kultury przypomniał, że w ostatnich 8 latach do Polski powróciło ponad 600 obiektów utraconych. Wskazał, że obecnie prowadzonych jest 150 procesów restytucyjnych w 15 krajach świata.

W nawiązaniu do procesu restytucji prezentowanych obiektów odzyskanych - kwater witrażowych oraz hełmu garnczkowego - Prof. Piotr Gliński poinformował, że w pierwszym przypadku pomocni okazali się konserwatorzy oraz historycy sztuki, zaś w drugim - osoba prywatna, która dobrowolnie zwróciła obiekt.

Kwatery witrażowe – historia dzieł

Kwatery witrażowe z przedstawieniem Proroka Mojżesza oraz motywem ornamentalnym stanowiły elementy zespołu oszkleń wykonanych w Charlottenburgu dla kościoła pw. Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku.

Po zakończeniu II wojny światowej w nieznanych okolicznościach trafiły do Zalewa, gdzie zostały wstawione w otwór okienny oraz drzwiowy kościoła pw. św. Jana Apostoła i Ewangelisty. W 2020 r. w trakcie remontu kościoła w Zalewie kwatery zdemontowano i przekazano Katedrze Konserwacji – Restauracji Architektury i Rzeźby Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Pracownicy Katedry wykonali ich kopie, które następnie wprawiono w okna kościoła, zaś oryginalne kwatery witrażowe powróciły do Malborka. Było to możliwe dzięki współpracy parafii w Zalewie, Katedry Malarstwa i Katedry Konserwacji – Restauracji Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Muzeum Zamkowego w Malborku oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Witraże na Zamku w Malborku

Oszklenia witrażowe stanowiły istotny element wystroju wnętrz, zarówno w średniowieczu, jak i w czasach nowożytnych. Badacze uważają, że pierwsze witraże pojawiły się w najważniejszej zamkowej świątyni w Malborku jeszcze w połowie XIV wieku. Do naszych czasów nie zachowały się jednak żadne, nawet najmniejsze, fragmenty tego średniowiecznego oszklenia. Niewiele wzmianek o witrażach znajduje się również w późniejszych źródłach. Jedynie na ilustracjach z XVI i XVII w. można dostrzec, że okna kościoła były zaopatrzone w witraże figuralne. W wyniku pożaru dachów Zamku Wysokiego w 1644 r. zniszczeniu uległ kościół zamkowy oraz znajdujące się w nim witraże.

Od końca XVIII i w początkach XIX w. w Malborku trwały prace budowlano-konserwatorskie, stanowiące realizację idei odbudowy zamku, dzięki której miał on stać się panteonem prowincji pruskiej (pruskim Westminsterem). W 1819 roku trafiły tam pierwsze importy witraży średniowiecznych, zakupionych do wystroju kościoła NMP na Zamku Wysokim. Wśród nich znalazły się: kwatery z XIV wieku, pochodzące z rozebranego dominikańskiego kościoła św. Mikołaja w Toruniu, oraz nieokreślona liczba witraży z franciszkańskiego kościoła NMP w Toruniu (datowanych na koniec XIV w.). Kolejne witraże do wystroju kościoła zostały zakupione w 1888 roku z kościoła Wniebowzięcia NMP w Chełmnie oraz kościoła franciszkańskiego w Toruniu. Ostatnią partię średniowiecznych witraży (z motywami ornamentalnymi i figuralnymi) pozyskano w 1898 roku z kościoła NMP w Toruniu. Część z nich obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Nabyte średniowieczne witraże nie zaspokoiły jednak potrzeb związanych z wyposażeniem wszystkich okien kościoła zamkowego, dlatego podjęto decyzję o wypełnieniu brakujących oszkleń nowymi witrażami. W 1884 roku Zarząd Odbudowy Zamku pod kierunkiem Conrada Steinbrechta rozpoczął współpracę z Johannem Baptistą Haselbergerem z Lipska oraz z Królewskim Instytutem Witrażownictwa w podberlińskim Charlottenburgu. Z tej serii pochodzą kwatery witrażowe z przedstawieniem Proroka Mojżesza oraz motywem ornamentalnym.

Dotychczas w Muzeum Zamkowym w Malborku znajdowało się pięć kwater wykonanych w Charlottenburgu i 33 kwatery imitujące witraże chełmińskie (z 66 wykonanych) zrealizowane w Lipsku przez Hasselbergera.

Hełm garnczkowy

Odzyskany hełm należał do przedwojennej kolekcji 11 hełmów garnczkowych, które do 1945 roku wisiały w kaplicy św. Anny. Zaginął w okresie powojennym, pod koniec lat 50. XX wieku. Został zidentyfikowany w kolekcji prywatnej Ryszarda Janiaka, który – po zapoznaniu się z historią obiektu – zdecydował się przekazać go do Muzeum Zamkowego w Malborku.

MKiDN