Na wielu polskich nekropoliach, zarówno wojennych, jak i zabytkowych, ze środków MKDiN prowadzone są prace konserwatorskie i renowacyjne. Łącznie w latach 2017-2020 na budowę, odbudowę, remonty, opiekę oraz konserwację polskich cmentarzy poza granicami RP resort przeznaczył ponad 42 mln zł.
Od 2017 na terenie Europy prace konserwatorskie i renowacyjne na cmentarzach wojennych prowadzone były w 11 krajach – we Włoszech, Francji, Niemczech, Rumunii, Rosji i Serbii, a także na Białorusi, Ukrainie, Łotwie, Litwie i Węgrzech.
Włochy
We Włoszech Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego sprawuje stałą opiekę konserwatorską nad trzema polskimi cmentarzami wojennymi: Monte Cassino, Loreto i Bolonia.
W latach 2019-2020 ze środków MKiDN przeprowadzono prace renowacyjne na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino, polegające na oczyszczeniu i zabezpieczeniu wszystkich elementów kamiennych i uczytelnieniu liternictwa na mogiłach żołnierzy 2. Korpusu. Ponadto ukończony został remont generalny dwóch pomników znajdujących się w masywie Monte Cassino – w roku 2019 pomnika 3. Dywizji Strzelców Karpackich, a w 2020 roku pomnika 5. Kresowej Dywizji Piechoty.
W ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” w 2019 roku przeprowadzono także remont generalny Polskiej Kwatery Wojennej na cmentarzu Santa Maria Capua Vetere pod Neapolem, gdzie spoczywają Polacy – byli jeńcy z armii austro-węgierskiej szkoleni z zamiarem przerzucenia do Armii Hallera we Francji.
Białoruś
Od 2017 r. na Białorusi realizowany jest program remontów polskich nekropolii z okresu walk 1920 r. Do końca 2020 r. wyremontowane zostały 22 cmentarze: Brześć-Adamkowo, Brześć-Puszkińska, Brzozówka, Dokszyce, Dołhinów, Duniłowicze, Holszany, Jazno, Głębokie, Kobryń, Królewszczyzna, Krzywicze, Kurzeniec, Miadzioł, Nieśwież, Nowy Świerżeń, Oszmiana, Podświle, Użanka, Wołkołata, Worniany i Zadoroże. W październiku br. zostały odebrane prace na kwaterze wojskowej cmentarza farnego w Grodnie. Ponadto w 2021 r. przeprowadzane są prace remontowe na kolejnych 7 nekropoliach: Hermanowicze (2 kwatery), Lida, Łużki, Łyntupy, Słobódka/Psuja i Słonim.
Ukraina
Na Ukrainie, mimo dużych trudności w uzyskaniu zgód, na niektórych polskich grobach i kwaterach wojennych możliwe okazało się sprawowanie opieki i prowadzenie prac remontowych. Stałą opieką i całodobowym monitoringiem objęto m.in. Cmentarz Orląt we Lwowie, na którym rozpoczęto też prace remontowe, obecnie wstrzymane przez stronę ukraińską. W 2017 r. przeprowadzono remont Polskiego Cmentarza Wojennego w Kijowie-Bykowni. Łącznie całoroczną opieką objęto 63 cmentarze i miejsca pamięci na Ukrainie, a prace remontowe podjęto na 25 obiektach pamięci narodowej w obwodzie lwowskim i iwanofrankiwskim.
Największym zadaniem zrealizowanym w 2021 r. na Ukrainie jest uzupełnienie polskiego cmentarza wojennego w Zadwórzu z okresu walk 1920 r. o prawie 300 imiennych tabliczek z nazwiskami poległych, które udało się ustalić dzięki wspólnym działaniom pracowników MKiDN i pasjonatów historii bitwy.
Niemcy
Na terenie Niemiec w latach 2017-2019 została przeprowadzona inwentaryzacja polskich grobów wojennych w ramach ministerialnego programu „Miejsca pamięci narodowej za granicą”. Jej efektem jest m.in. strona internetowa http://polskiegroby.pl, na której znajdują się zebrane szczegółowe informacje dotyczące polskich grobów i cmentarzy wojennych z przeszło 900 miejscowości z terenu Republiki Federalnej Niemiec. Prace nad tą stroną są kontynuowane.
Ponadto w latach 2020-2021 w ramach Programu Ministra „Miejsca pamięci narodowej za granicą” przeprowadzono prace związane z renowacją kwatery Ehrenhaim I na terenie cmentarza Perlacher Forst w Monachium – największego na terenie Niemiec miejsca pochówku polskich obywateli zamordowanych w okresie II wojny światowej. W kwaterze pochowano urny z prochami więźniów obozów koncentracyjnych różnych narodowości – wśród 3996 aż 2009 to urny z prochami obywateli polskich. W ramach projektu przeprowadzono badania naukowe i kwerendy archiwalne w celu ustalenia faktycznej liczby polskich obywateli i ich właściwych danych osobowych, a następnie opracowano koncepcję i projekt rewitalizacji upamiętnienia. Na terenie kwatery zostały wykonane nowe tablice zawierające listę pochowanych, którzy jak dotąd nie byli imiennie upamiętnieni oraz tekst informacyjny w języku polskim, niemieckim i angielskim. Uroczyste otwarcie nowego upamiętnienia miało miejsce 1 września br.
Łotwa
Na Łotwie znajdują się mogiły polskich żołnierzy poległych i zmarłych w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920.
W 2018 roku przebudowana została polska kwatera wojenna na cmentarzu w Ławkiesach, na której umieszczono tablice z nazwiskami żołnierzy ustalonymi przez pracowników MKiDN. W latach 2019 i 2020 przeprowadzone zostały prace remontowo-konserwatorskie betonowych krzyży w miejscowościach Putramiszki, Warnowice, Jankiszki, Józefów i Łociki, na cmentarzach w Ławkiesach i Dyneburgu oraz przy drodze Dyneburg-Demene (2 krzyże). W 2020 dokonano przebudowy kwatery na cmentarzu katolickim w Dyneburgu oraz przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie kwatery wojennej w Wyszkach i w Bukmujży.
Ponadto, w ramach porozumienia z Ambasadą RP w Rydze, MKiDN sfinansowało w 2019 r. prace remontowo-konserwatorskie pomnika wzniesionego w 1928 r. na grobie poległych 87 żołnierzy 3. Dywizji Piechoty Legionów w Krasławiu.
Litwa
W latach 2019-2020 przeprowadzono prace konserwatorskie przy mogiłach i tablicach upamiętniających żołnierzy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej na polskich kwaterach wojennych znajdujących się w miejscowościach Mejszagoła, Niemenczyn i Korwie w okręgu wileńskim oraz na cmentarzu miejskim w Trokach. Opracowano także dokumentację projektową dotyczącą kwatery Wojska Polskiego z 1920 roku w Zakrecie w Wilnie oraz przeprowadzono prace konserwatorskie przy trzech nagrobkach na cmentarzu w Powiewiórce.
Rumunia
W 2019 r. w ramach Programu Ministra „Miejsca pamięci narodowej za granicą” wykonana została inwentaryzacja oraz opracowanie dokumentacji stanu polskich miejsc pamięci narodowej w Rumunii – grobów internowanych w Rumunii polskich żołnierzy oraz uchodźców cywilnych z września 1939. W latach 2020-2021 przeprowadzone zostały prace remontowo-konserwatorskie na kwaterze polskiej na cmentarzu w Drobeta-Turnu Severin. Obecnie finalizowane są prace na cmentarzu w Targu-Jiu. W następnych latach planowana jest kontynuacja rewaloryzacji kolejnych grobów ujętych w dokumentacji inwentaryzacyjnej.
Węgry
W 2018 roku została wyremontowana kwatera polska na cmentarzu Rákoskeresztúr w Budapeszcie, gdzie znajdują się mogiły żołnierzy i uchodźców cywilnych z września 1939, jak również osób zamordowanych przez gestapo i działaczy polonijnych zmarłych śmiercią naturalną.
Francja
W 2018 r. na cmentarzu w miejscowości Thouars we Francji MKiDN dokonało wymiany tablicy z nazwiskami oficerów-saperów, którzy zginęli w wyniku bombardowania stacji kolejowej w 1940 r.
Rosja
W 2019 r. rozpoczęto prace przygotowawcze do przeprowadzenia remontu Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu oraz w Miednoje. Sporządzono wykaz koniecznych prac, jednak strona rosyjska nie wydała dotychczas stosownych pozwoleń. MKiDN we współpracy z MSZ podejmuje starania o uzyskanie ww. zgód. Obecnie, we współpracy z MSZ, przeprowadzane są prace ewidencyjne polskich miejsc pamięci narodowej w Rosji.
Serbia
W 2020 r. w mieście Senta w Serbii został wybudowany pomnik ku czci polskich lotników poległych w nocy z 10 na 11 września 1944 roku w czasie lotu niosącego pomoc powstańczej Warszawie.
Pod opieką Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego znajdują się również polskie cmentarze na terenie Azji Centralnej – w Uzbekistanie, Kazachstanie i Kirgistanie.
Uzbekistan
Na terenie Uzbekistanu znajduje się 17 cmentarzy, na których spoczywają żołnierze Armii gen. Andersa oraz osoby cywilne, które dotarły do miejsc formowania się Armii Polskiej w ZSRR. Cmentarze te znajdują się w następujących miejscowościach: Beszkent, Czirakczi, Gałabułag, Guzar, Jakkabag, Karszi, Kitab, Szachrisabz, Kanimech, Karmana (dwa cmentarze), Narpaj, Jangijul, Olmazor (dwa cmentarze), Margiełan i Taszłak. W Taszkencie, przy polskim kościele, stoi pomnik wystawiony przez Radę OPWiM w hołdzie tysiącom Polaków – żołnierzom i osobom cywilnym, które zmarły na uzbeckiej ziemi w 1942 roku. Wszystkie te obiekty znajdują się pod stałą całoroczną opieką MKiDN.
W 2017 dokonana została wymiana tablic informacyjnych na 8 cmentarzach oraz tablic z nazwiskami na cmentarzach w miejscowościach Kitab i Szachrisabz. W 2018 wykonano prace remontowe na cmentarzach w miejscowościach Gałabułag, Margiełan i Taszłak.
Kazachstan
Na terenie Kazachstanu znajdują się 4 cmentarze, na których spoczywają żołnierze Armii gen. Andersa, wybudowane przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa: Stacja Ługowaja, Szokpak, Mankent oraz Merke. Cmentarze te znajdują się pod stałą, całoroczną opieką MKiDN.
Kirgistan
Na terenie Kirgistanu znajduje się polski cmentarz wojenny w Dżalalabad odbudowany przez Radę OPWiM w 2010 r. Nekropolia objęta jest stałą całoroczną opieką MKiDN.
W krajach Bliskiego Wschodu wiele polskich grobów wojennych znajduje się na cmentarzach Wspólnoty Narodów pod opieką Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów (CWGC). Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu opiekuje się natomiast polskimi cmentarzami i kwaterami wojennymi w Libanie, Iranie i Izraelu.
Liban
Na terenie Libanu w Bejrucie znajduje się Polski Cmentarz Wojenny, na którym pochowani zostali polscy uchodźcy. W grudniu 2018 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeprowadziło na cmentarzu prace remontowe. W ramach prac zamontowano niewielki marmurowy ołtarz, który jest wykorzystywany w trakcie uroczystości i nabożeństw.
Iran
W Iranie pod opieką MKiDN znajduje się 5 cmentarzy polskich – Dulab w Teheranie, Bandar-e-Anzali, Ahwaz, Meszhed i Isfahan. Remont generalny cmentarzy został przeprowadzony w 2017 r.
Izrael
W Izraelu pod stałą opieką Ministerstwa znajdują się 2 polskie cmentarze – w Jerozolimie i Jaffie (Tel Awiw). W 2018 r. na obu cmentarzach prowadzone były prace remontowe, mające na celu poprawienie osadzenia krzyży.
MKiDN zajmuje się także polskimi miejscami pamięci na terenie Afryki Wschodniej. Ze środków MKiDN, we współpracy z Ambasadą RP w Dar es Salaam, zostały wyremontowane cmentarze polskich uchodźców z okresu II wojny światowej położone w Tengeru, Ifundzie i Bigwie, na których łącznie pochowanych zostało 177 osób. W 2021 r. planowany jest w ramach Programu Ministra remont cmentarza w Kidugali.
Projekt „Zaginieni, ale niezapomniani żołnierze Polskich Sił Zbrojnych”
MKiDN od 2017 roku realizuje projekt „Zaginieni, ale niezapomniani żołnierze Polskich Sił Zbrojnych”, którego celem jest przywracanie pamięci o poległych żołnierzach Polskich Sił Zbrojnych, którzy nie mają imiennych pochówków oraz przywracanie tożsamości na grobach nieznanych żołnierzy. Dzięki badaniom historycznym oraz genetycznym badaniom porównawczym przywrócono nazwiska na grobach 8 poległych: porucznika Tadeusza Stabrowskiego (308. dywizjon), cmentarz w Le Crotoy (Francja); porucznika Mikołaja Kirkilewicza (300. dywizjon), cmentarz w Lommel (Belgia); dragon Jana Skulińca (1. Dywizja Pancerna), cmentarz w Bayeux (Francja); plutonowego Walentego Sieczki (300. dywizjon), cmentarz w Nijmegen (Holandia); kaprali Ryszarda Chaniewskiego i Jana Duszy (1. Dywizja Pancerna), cmentarz w Langannerie (Francja), plutonowego Ryszarda Kameckiego (316. dywizjon), cmentarz w Dieuze, kaprala Edwarda Trochima (Samodzielna Brygada Spadochronowa), cmentarz w Oosterbeek-Arnhem (Holandia).
Weryfikacja danych do inskrypcji umieszczanych na nagrobkach
Równolegle z remontami cmentarzy wojennych oraz wymianą tablic z danymi pochowanych osób, w MKiDN wykonywana jest weryfikacja tych danych w archiwach oraz innych gromadzonych materiałach źródłowych.
Przykładem współpracy międzynarodowej w tym zakresie może być cmentarz wojenny w Auberive, gdzie w trakcie remontu przeprowadzanego przez stronę francuską, pracownicy MKiDN zweryfikowali 367 nazwisk żołnierzy Armii gen. Hallera oraz grenadierów poległych w 1940 r. i zmarłych w obozach jenieckich.
W toku prac nad weryfikacją danych ofiar Zbrodni Katyńskiej, na stronie internetowej poświęconej cmentarzom katyńskim, utworzonej przez MKiDN, udostępniona została baza danych, zawierająca informacje o wszystkich znanych z nazwiska ofiarach tej zbrodni.
Opieka nad polskimi cmentarzami zabytkowymi za granicą
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego od lat wspiera również opiekę nad zabytkowymi cmentarzami poprzez Program Ministra „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Własne projekty realizuje również Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika” – wyspecjalizowana państwowa instytucja kultury, powołana przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, prof. Piotra Glińskiego.
Projekty Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”
Ukraina:
Cmentarz Łyczakowski we Lwowie
W 2018 r. Instytut POLONIKA włączył się do prac konserwatorskich prowadzonych na cmentarzu we współpracy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz władz miejskich Lwowa. Najpierw przeprowadzona została konserwacja czterech nagrobków, a rok później dwóch kolejnych. W 2020 r. ze środków Instytutu przeprowadzono inwentaryzację zniszczeń po nawałnicy, która w lipcu przeszła przez Lwów, oraz rozpoczęto prace ratunkowe.
Dzięki dotacjom Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na Cmentarzu Łyczakowskim przeprowadzono prace konserwatorskie nagrobków oraz kwater grobowych (w tym powstańców listopadowych i styczniowych). W 2020 r. zakończony został dwuletni projekt renowacji kaplicy Krzyżanowskich. W tym samym roku rozpoczęła się też renowacja największej kaplicy na tej nekropolii – mauzoleum rodziny Barczewskich. Instytut objął swoją opieką mauzolea: Krzeczunowiczów oraz Dunin-Borkowskich.
Obecnie na Cmentarzu Łyczakowskim prowadzone są m.in. prace remontowo-konserwatorskie kaplicy-mauzoleum rodziny Barczewskich, prace przygotowawcze do remontu i konserwacji kaplicy Dunin-Borkowskich z 1812 r., przy nagrobkach autorstwa Antoniego Schimsera, grobowcu rodziny Trenklów Breurów Weiglów oraz pomniku nagrobnym Julianny z Schabingerów Newater.
Cmentarz Bazyliański w Krzemieńcu
W latach 2018-2019 Instytut przeprowadził konserwację sześciu nagrobków na cmentarzu. W 2020 r. wykonano konserwację kolejnych dwóch nagrobków nauczycieli Liceum Krzemienieckiego. W tym roku kontynuowane są prace konserwatorskie przy kolejnych nagrobkach.
Cmentarz Komunalny w Czerniowcach
W projekcie rozpoczętym w 2021 roku prace konserwatorskie trwają przy tych nagrobkach, które znajdują się w najgorszym stanie:
- nagrobek Grzegorza Zadurowicza (zmarłego w 1845 r.) z rzeźbą świętego Grzegorza;
- grobowiec rodziny Abrahamowiczów jednej z najbardziej wpływowych rodzin na Bukowinie w XIX w. (najstarszy obiekt na cmentarzu);
- nagrobek ks. Floriana Mitulskiego w formie wapiennego krzyża z rzeźbą Chrystusa.
Francja:
Cmentarz Les Champeaux w Montmorency
W latach 2018-2019 r. pracami konserwatorskimi na cmentarzu, zwanym Panteonem Polskiej Emigracji, objęto: nagrobek etnografa Bronisława Piłsudskiego oraz Heleny i Alfreda Paderewskich, neogotycką kaplicę Jaroszyńskich, groby Jadwigi Ostrożyńskiej, Ireny Stokowskiej, rodziny Makowskich oraz grób Olgi Boznańskiej.
W 2020 r. przeprowadzono prace konserwatorskie steli nagrobnej Adama Mickiewicza oraz nagrobków Jana Szymańskiego i rodziny Suzin-Souzine. Kontynuowano także prace przy kaplicy Jaroszyńskich.
W tym roku przeprowadzone zostaną kompleksowe prace przy grobie Cypriana Kamila Norwida, rodziny Mickiewiczów, a także Franciszka Stępińskiego.
Cmentarz Pere Lachaise w Paryżu
W 2018 r. ze środków Instytutu przeprowadzono zabiegi profilaktyki konserwatorskiej dziesięciu nagrobków z wapienia i marmuru.
Łotwa:
Cmentarz św. Michała w Rydze
W 2021 r. rozpoczął się projekt konserwacji wybranych nagrobków na najważniejszej polskiej nekropolii na Łotwie, która jest miejscem pochówku wielu zasłużonych dla Rygi osób polskiego pochodzenia. Pracom zostaną poddane nagrobki: Koci i Lali Szykszynisówien, Wandy i Konstantego Czerwińskich oraz Władysława Czerwniewskiego.
Litwa:
Cmentarz na Rossie
W 2018 r. samorząd miasta Wilna rozpoczął realizację projektu renowacji jednej z najważniejszych polskich nekropolii historycznych na Litwie. W ramach prac przewidziano renowację kaplic i przeszło 300 najbardziej znaczących grobów, remont ścieżek, schodów, ogrodzenia i budynku administracyjnego, instalację oświetlenia.
Pozostałe:
Wśród projektów przeprowadzonych w innych krajach, znajdują się prace konserwatorskie przy nagrobkach Polaków na:
- cmentarzu Saphiczka w Kutaisi (Gruzja);
- cmentarzu Hietaniemi, głównej nekropolii Helsinek (Finlandia).
Prace dokumentacyjne i badawcze
Od 2018 r. Instytut kontynuuje – rozpoczętą w połowie lat 90. XX w. pod nadzorem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – rejestrację i dokumentację cmentarzy i zabytków sepulkralnych poza granicami kraju.
Dotychczas pracami inwentaryzacyjnymi objęte zostały:
- cmentarze w miejscowościach dawnego powiatu tarnopolskiego (współcześnie Ukraina). Opracowane materiały są dostępne online na http://cmentarzetarnopolskie.uksw.edu.pl;
- sześć cmentarzy w dawnym rejonie jaworowskim (współcześnie Ukraina). Efektem projektu będzie publikacja zawierająca katalog wybranych nagrobków;
- cmentarz w Złoczowie i Sokalu (współcześnie Ukraina).
Obecnie w Instytucie kontynuowane są prace nad:
- inwentaryzacją polskich nagrobków na Cmentarzu Bajkowa w Kijowie. Na cmentarzu spoczywają Polacy zasłużeni dla życia kulturalnego i gospodarczego Kijowa, a także żołnierze WP polegli podczas wojny z bolszewikami w 1920 r. Efektem będzie publikacja katalogu nagrobków;
- publikacją korpusu zabytków Tatarów polsko-litewskich, stanowiącego uzupełnienie „Katalogu Zabytków Tatarskich” z 1999 r.
Baza danych cmentarzy
W Instytucie trwają prace związane z tworzeniem bazy danych (pod roboczą nazwą Port Polonicum) w formie aplikacji, w której będą gromadzone dane dotyczące poloników. Pierwszym realizowanym komponentem będzie tzw. baza cmentarzy, obejmująca informacje o polskich cmentarzach. Baza będzie wykorzystywana przez beneficjantów programów dotacyjnych Instytutu w pracach inwentaryzacyjnych.
Program „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat”
Wśród projektów dofinansowywanych w ramach uruchomionego w 2019 r. Programu Instytutu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat” znalazły się społeczne działania mające na celu opiekę nad polskimi grobami i nekropoliami poza krajem. Prace te, wykonywane przez przeszkolonych wolontariuszy, odbywają się pod nadzorem polskich konserwatorów zabytków oraz innych specjalistów w zakresie opieki nad zabytkowymi cmentarzami.
Inf. MKiDN
