Nowe święto państwowe jest wyrazem hołdu dla wszystkich obywateli polskich, którzy w czasie II wojny światowej ukrywali i chronili Żydów, choć groziła za to śmierć całej rodzinie.

Symbolem polskiej martyrologii za pomoc Żydom stała się, znana nie tylko w Polsce, rodzina Ulmów. Józef i Wiktoria, mieszkający wraz z sześciorgiem dzieci – Stasią, Basią, Władziem, Frankiem, Antkiem i Marysią – w Markowej na Podkarpaciu, przyjęli do swojego domu, prawdopodobnie w końcu 1942 roku, ośmioro Żydów z rodzin Goldmanów, Grünfeldów i Didnerów. Wszyscy, w tym siódme dziecko w łonie Wiktorii, zostali zamordowani przez niemiecką żandarmerię 24 marca 1944 roku.

W liczącej ok. 4,5 tys. mieszkańców miejscowości nie byli jedynymi, którzy ukrywali Żydów. Okupację przeżyło 21 innych Żydów w sześciu chłopskich domach. Przed II wojną światową mieszkało tam prawie 30 rodzin żydowskich.

W 1995 r. Józef i Wiktoria Ulmowie otrzymali pośmiertnie tytuł „Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata”. 15 lat później prezydent Lech Kaczyński odznaczył ich Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a ich imieniem nazwano pierwsze w Polsce Muzeum Polaków Ratujących Żydów, otwarte 17 marca 2016 r. W uchwale towarzyszącej jego otwarciu Sejm podkreślił, że „hołd dla sprawiedliwych Polaków jest jednocześnie wyraźnym przypomnieniem całemu światu, że w odróżnieniu od okupowanej zachodniej Europy na ziemiach polskich za nawet najmniejszą pomoc Żydom groziła kara śmierci”. Obecnie trwa proces beatyfikacyjny rodziny Ulmów.

Pomoc udzielana Żydom przez polskich obywateli na terenie okupowanej przez Niemcy Polsce miała charakter zarówno indywidualny, jak i instytucjonalny. W 1942 r. przy Delegaturze Rządu RP na Kraj powstała tajna organizacja – Rada Pomocy Żydom „Żegota”. Jej celem było ratowanie żydowskich współobywateli, w gettach i poza nimi, masowo mordowanych przez okupanta niemieckiego w latach II wojny światowej. Ryzykując własne życie cywilni konspiratorzy ocalili z zagłady co najmniej kilka tysięcy osób. Jesienią 2017 r. podczas uroczystości z okazji 75-lecia tej organizacji rozpoczęły się prace nad prezydencką ustawą o ustanowieniu Dnia Pamięci Polaków Ratujących Żydów pod okupacją niemiecką.

Polacy to największa grupa osób na 51 krajów świata, którym nadano tytuł „Sprawiedliwi wśród Narodów Świata”. Państwo Izrael przyznaje go od 1963 r. tym, którzy podczas wojny ratowali Żydów. Według danych Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu Yad Vashem w Jerozolimie, wśród ponad 26 tys. osób, które otrzymały tytuł jest ponad 6,5 tys. Polaków, choć jak zaznacza „liczba ta nie oddaje w pełni skali zjawiska udzielania pomocy Żydom w okupowanej Polsce, wielu Ratujących wciąż pozostaje nieznanych”. Część osób do dzisiaj ukrywa swoje czyny w obawie przed reakcją społeczeństwa, a część nie zdążyła się podzielić z bliskimi swoją historią.

Na podst. sejm.gov.pl, ipn.gov.pl