Na polskiej liście „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata” jest obecnych przeszło 6,8 tys. nazwisk. To ponad jedna czwarta wszystkich osób uhonorowanych tym zaszczytnym tytułem. Polaków można znaleźć również na listach białoruskiej, ukraińskiej czy litewskiej. Lista Sprawiedliwych nie jest zamknięta i nie wyczerpuje całkowicie historii pomocy udzielanej Żydom w czasie wojny, nie zawsze bowiem przetrwała pamięć o tych, którzy świadczyli dobro zagrożonym, nie zawsze ich pomoc została po latach należycie udokumentowana. W czasie, gdy za pomaganie Żydom karano śmiercią, starano się, by nikt się nie dowiedział o ukrywanych. To milczenie w wielu przypadkach trwało długo, także po zakończeniu wojny. Odnalezienie świadectw o Polakach ratujących Żydów na Litwie jest szczególnie trudne. Zmieniały się granice, ludzie zmieniali miejsce zamieszkania, nierzadko także nazwiska i tożsamość. Ci, którzy pozostali na Litwie, byli zamknięci w świecie Związku Sowieckiego, gdzie nie należało przyznawać się do zrobienia czegokolwiek nielegalnego, nawet – za niemieckiej okupacji. Lepiej było milczeć...
Podstawą książki Ilony Lewandowskiej są rozmowy. Pierwszą część stanowią wywiady z ludźmi, którzy swoją pracę badawczą poświęcili analizie Holokaustu lub upamiętnieniu tych, którzy ratowali Żydów. Ma to służyć uzyskaniu jak najpełniejszego obrazu dramatycznych wydarzeń okresu wojny. O historii Holokaustu na Litwie, jego lokalnych uwarunkowaniach oraz próbach rozliczenia się Litwy z trudną historią wojny i okupacji autorka rozmawiała z dr. Arūnasem Bubnysem, litewskim historykiem, dyrektorem Departamentu Badawczego Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy. Dr Marcin Urynowicz, historyk i pisarz związany z działem badawczym Instytutu Pamięci Narodowej, przedstawił sytuację Polaków w czasie okupacji i konsekwencje związane z ukrywaniem Żydów, a także kryteria przyznawania tytułu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Danutė Selčinskaja, kierowniczka Wydziału Wiecznego Upamiętnienia Ratujących Żydów Państwowego Muzeum Żydowskiego im. Gaona Wileńskiego zwróciła uwagę m.in. na trudności w zdobywaniu informacji na temat pomocy, jakiej udzielano Żydom w czasie wojny na Litwie, omówiła także aktualny stan badań i zbiorów archiwalnych. Rozmówczyni wyjaśniła, dlaczego Litwa zdecydowała się na honorowanie Krzyżem za Ratowanie Ginących osób, które świadczyły pomoc Żydom, niezależnie od procedur do tytułu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.
Druga część książki koncentruje się wokół kilkunastu przejmujących historii rodzinnych, które, mimo że wydarzyły się przeszło 70 lat temu, nadal żyją nie tylko w pamięci świadków, ale także w świadomości kolejnych pokoleń. Bazując na dostępnych źródłach i dokumentach, rozmowach z ukrywanymi oraz rodzinami Sprawiedliwych, autorka wybrała 11 historii rodzinnych i jednego bohatera zbiorowego – Kościół katolicki. Czytelnik znajdzie w książce historię Marii Fedeckiej, która uratowała życie wielu dzieciom i rodzinom żydowskim, historię Ignacego i Katarzyny Bujelów z Wojdat i uratowanej przez nich żydowskiej dziewczyny Fejgi Dusiackiej, pozna losy Haliny Płokszto, którą z wileńskiego getta wyniosła, ratując jej życie, niania Weronika Tuniewicz, a schronienia udzielili Urszula i Władysław Płoksztowie. W książce znalazły się również historie Janiny Strużanowskiej, Marii Paszkiewicz, rodzin Mikołajunów, Rakowskich, Kruminisów-Łozowskich, Woronieckich, Waszkinelów, a także karmelity o. Andrzeja Gdowskiego, benedyktynki s. Marii Mikulskiej oraz dominikanki s. Anny Borkowskiej.
Wzruszającym tekstom Ilony Lewandowskiej, wzbogaconym o materiały archiwalne otrzymane od rodzin Sprawiedliwych oraz z archiwum Państwowego Muzeum Żydowskiego im. Gaona Wileńskiego, towarzyszą przejmujące fotografie autorstwa Bartosza Frątczaka. Portretuje on ocalonych, rodziny osób ratujących Żydów, ale dokumentuje także znikające ślady niezwykle bogatego żydowskiego życia na ziemiach litewskich.
Premiera książki odbędzie się 14 marca 2019 roku o godz. 18.00 w Centrum Tolerancji Państwowego Muzeum Żydowskiego im. Gaona Wileńskiego w Wilnie. Wezmą w nim udział autorka Ilona Lewandowska, autor zdjęć Bartosz Frątczak, inicjator i wydawca, dyrektor Instytutu Polskiego Marcin Łapczyński, a także zaproszeni goście: dr Marcin Urynowicz z Instytutu Pamięci Narodowej, dr Arūnas Bubnys z Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy oraz Danutė Selčinskaja, kierowniczka Wydziału Wiecznego Upamiętnienia Ratujących Żydów Państwowego Muzeum. Spotkanie poprowadzi Donatas Puslys.
Spotkanie uzupełni wystawa prezentująca historie opisane w książce. Wieczór uświetni występ aktorki Jovity Jankelaitytė, która wykona kilka pieśni żydowskich w języku jidysz.
Spotkanie odbędzie się w języku polskim i litewskim z tłumaczeniem symultanicznym. Wstęp wolny.
Organizatorzy spotkania: Instytut Polski w Wilnie oraz Centrum Tolerancji Państwowego Muzeum Żydowskiego im. Gaona Wileńskiego. Patronat nad publikacją sprawuje Ambasada RP w Wilnie, Państwowe Muzeum Żydowskie im. Gaona Wileńskiego, Żydowski Instytut Historyczny oraz Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Patronat medialny: Polskie Radio dla Zagranicy, TVP Historia, wSieci Historii oraz Kurier Wileński.
