Henryk Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 r. w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, ponad 100 km na południowy wschód od Warszawy, niedaleko od granic Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wola Okrzejska należała do majątku Cieciszowskich, rodziny matki, Stefanii (1814-1873), którzy byli też fundatorami miejscowego kościoła. Prababcia przyszłego pisarza, Teresa z Lelewelów Cieciszowska, była spowinowacona ze znamym historykiem Joachimem Lelewelem i pisarką warszawską Jadwigą Łuszczewską (pseudonim Deotyma).

Pochodzenie rodu Sienkiewiczów

Dzięki studium heraldyczno-genealogicznemu Aleksandra Boleścica Kozłowskiego Henryk Sienkiewicz i ród jego (1917) wiadomo, że litewsko-żmudzki ród Sienkiewiczów wywodzi się od imienia „Sieńko”, które występuje często w dokumentach litewskich z XV w. W źródłach z końca XVI w. figuruje już wersja nazwiska „Sienkiewicz”, szczególnie rozpowszechniona w powiatach rosieńskim i upickim. Ta „litewska” gałąź rodu pieczętowała się herbem Łabędź (albo Oszyk), w odróżnieniu do Sienkiewiczów z Wołynia i Podola, którzy używali herbu Sieniuta (Siemiuta). W herbie Oszyk na srebrnym tle widnieje łabędź, a pod nim – kotwica oraz złoty łuk z trzema grotami i nad hełmem – 3 pawie pióra. Takim herbem pieczętował się pradziad pisarza Michał Sienkiewicz (1725-1795), uczestnik Konfederacji Barskiej, pochodzący z Grodzieńszczyzny. Przypuszcza się, że Michał Sienkiewicz był szlachcicem o rodowodzie tatarskim i dopiero w wieku 15 lat przyjął chrzest katolicki, przeniósł się z Litwy do Korony w okolice Puszczy Kozienickiej i objął w dzierżawę majątek Piotrkowice. Herb Oszyk nadał mu w 1775 r. król Stanisław August Poniatowski Pochodzeniem tego herbu przyszły pisarz interesował się już w wieku młodzieńczym, a w 1900 r., w czasie obchodów swojego jubileuszu 25-lecia działalności literackiej, Sienkiewicz szukał fachowej informacji na ten temat u heraldyków i językoznawców, m.in. n. Jana Karłowicza. Dziad pisarza, Józef Sienkiewicz (1773-1852) był uczestnikiem powstania kościuszkowskiego oraz oficerem napoleońskim, natomiast ojciec (również Józef) – dwóch powstań (1830 roku, miał wtedy zaledwie 17 lat, oraz 1863 r.). Tradycje patriotyczno-rodzinne były bardzo ważne dla pisarza, który na prośbę amerykańskiego tłumacza swoich dzieł na język angielski, Jeremiaha Curtisa, w ten sposób streścił informację o swoim rodowodzie:

„Rodzina pochodzi z Litwy. Pradziad przeniósł się do Królestwa wskutek wojny z Rosją. Wojna ta znana jest w historii pod nazwą Konfederacji Barskiej, w której brał udział znany w Ameryce Pułaski. Dziad służył pod Napoleonem. Ojciec brał udział w rewolucji 1830 i 1863 r.”1.

Jak to z Litwosem było

Prawdopodobnie z sentymentu do ojczyzny przodków, Litwy, Sienkiewicz wybrał dla siebie pseudonim „Litwos”. Zaczął go używać w latach 70-ych, a konkretnie w 1875 r., kiedy miał 29 lat. Tym pseudonimem podpisywał cykl felietonów w „Gazecie Polskiej” pt. Chwila obecna oraz nowelę Stary sługa (1875, pierwszą część tzw. małej trylogii pod ogólną nazwą Nowele z natury i życia). Rok później wyjechał jako korespondent „Gazety Polskiej” do Ameryki i stamtąd, jak wiadomo, pisywał Listy Litwosa (1876-1878).

Sam Sienkiewicz nigdy nie tłumaczył, co oznacza jego pseudonim. Historyk literatury Tadeusz Bujnicki był zdania, że „Litwos” – to spolszczona wersja „Letuvisa”, czyli „Litwina”. Ostatnio dzięki Andrzejowi Ratajowi wiadomo, że Litwos występuje w kronice Macieja Stryjkowskiego, wydanej w Królewcu w 1582 (Która przedtym nigdy światła nie widziała. Kronika Polska, Litewska, Żmodzka y wszystkiey Rusi Kijowskiey, Siwierskiey, Wołyńskiey etc.). Według Stryjkowskiego Litwos był pierwszym legendarnym władcą litewskim, dwunastym synem władcy pruskiego Weydenuta, jedynym zrodzonym z matki Litwinki i z tego powodu znienawidzonym przez przyrodnich braci.

Nawiązania do Litwy

Pierwszym utworem literackim Sienkiewicza, w którym występuje pewne nawiązanie do Litwy, choć tylko w nazwie własnej, jest nowela pt. Hania (1876), druga części tzw. małej trylogii. Akcja utworu toczy się w majątku Sucha Wola (prawdopodobnie odpowiednik rodzinnej Woli Oskrzejskiej pisarza), w jego pobliżu są inne dwory szlacheckie (Chorzela Mirzów-Dawidowiczów, Ustrzyce Ustrzelów), wśród których jest jeden o nazwie bardzo swojskiej – Litwinowo, wzorowanej najwidoczniej na Mickiewiczowskim Soplicowie. Zdaniem Juliana Krzyżanowskiego prawzorem Litwinowa mógł być Burzec, dwór jego ciotki Aleksandry z Cieciszowskich Dmochowskiej.

W latach późniejszych Sienkiewicz stworzył kilka wspaniałych postaci Litwinów. Litwinami w sensie historycznym są bohaterowie jego nowel „amerykańskich” – tytułowy „Latarnik” Skawiński (jego prototypem był pochodzący z guberni witebskiej Sielawa) oraz sędziwy emigrant, doświadczony pszczelarz Putrament z noweli Wspomnienia z Maripozy (1882). Nazwisko Putramenta występuje w epopei Mickiewicza Pan Tadeusz, w opowiadaniu Protazego o procesach. Symbolem łączności z daleką ojczyzną dla tego bohatera noweli jest przywiezione przed 20 laty XVI-wieczne polskie wydanie Biblii w przekładzie Jakuba Wujka z 1599 r., rektora Uniwersytetu Wileńskiego. Nie bez znaczenia jest fakt, że podczas pobytu w Ameryce Sienkiewicz słyszał opowieści o Wilnie i Litwie od Juliana Horaina, kalifornijskiego korespondenta „Gazety Polskiej”, pochodzącego z guberni mińskiej (znał on osobiście Władysława Syrokomlę, od 1859 r. mieszkał ok. 10 lat w Wilnie). Ale najbardziej chyba przybliżył pisarzowi Litwę jego teść Kazimierz Szetkiewicz…
(Cdn.)

Irena Fedorowicz

"Rota"