Znaleziony w 1987 r. skarb, prezentowany na wystawie, zawierał 20638 srebrnych monet-denarów i brakteatów (oprócz ich fragmentów) ze schyłku XI-XIII w. oraz 7 sztabek srebrnych i ważył prawie 7 kg. Według ilości monet jest to jeden z największych skarbów nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Numizmatyka nie zna więcej takich unikatowych skarbów, w których występowałyby wyłącznie srebrne sztabki. Te sztabki najprawdopodobniej były odlane w Wilnie.

Sztabki – jednostka monetarna

Tymczasem co się tyczy nacięć na sztabkach, jedni badacze sądzą, że tak oznaczana była próba srebra, drudzy – że była nimi regulowana waga, trzeci – iż nacięcia pozwalały na to, aby odrąbać mniejsze części sztabki dla małych rozliczeń.

Na Litwie w okresie średniowiecza (druga połowa XII w.-początek XIV w.) w obiegu pieniężnym były nie monety, lecz sztabki srebrne.

Znalezisko rolnika spod Wilna

Nie wszystkim czytelnikom jest wiadome, że u nas na Litwie w tym samym okresie co i w Polsce także został znaleziony duży skarb. Na wiosnę 1930 r. w Rybiszkach, w odległości ok. 5 km od Wilna, za cmentarzem na Rossie (obecnie Regionalny Park w Kolonii Wileńskiej), pewien miejscowy rolnik bronując pole zahaczył o miedziane wiadro, z którego posypały się srebrne sztabki, fragmenty naczynia i płóciennej tkaniny, w którą były zawinięte.

Skarb zawierał ponad 530 sztabek litewskich (druga połowa XII w. -początek XIV w.), które miały postać (kształt) pałeczek o długości ok. 11-15 cm i wadze od ok. 100 do ok. 110 gr. Wśród nich znaleziono także 9 sztabek nowogrodzkich – grzywien pałeczkowatych (długość ok. 18-20 cm i wadze ok. 180-197 gr) i 19 sześciokątnych grzywien kijowskich (o średniej wadze 160 gr). Cały skarb ważył około 60 kg. Takie sztabki litewskie znane są z ponad 40 znalezisk (w większości z obszaru Litwy) i ziem sąsiednich.

Własność zamożnych

Znamienne, że sztabki srebrne najczęściej są znajdowane w skarbach, a nie pojedynczo. To potwierdza hipotezę, że należały one jedynie do wąskiego kręgu ludzi zamożnych – potentatów, miejscowych książąt, poszczególnych feudałów albo ich rodzin. W tym okresie sztabki srebrne, jako kruszcowe środki pieniężne, były używane do pokaźnych rozrachunków, odrąbane ich części – dla drobniejszych rozliczeń. Siła nabywcza w XII-XIII w. była wielka. W średniowieczu za taką jedną pałeczkowatą sztabkę srebra (ok. 100-110 gr) można było kupić 15 baranów, a za półtora – konia. Ten skarb najprawdopodobniej był ukryty w połowie XIII w.

Dalsze losy skarbu

Jakiż był dalszy los tego skarbu, znalezionego na Wileńszczyźnie w 1930 roku? Bliżej nieokreślony znalazca niemałą część odkrytych sztabek sprzedał wileńskim złotnikom. Część z nich nabył także jubiler Malinowski przy kościele św. Jana w Wilnie, lecz wkrótce je sprzedał. Kilkadziesiąt czy nawet kilkaset sztuk sztabek z tego skarbu trafiło do złotników i antykwariuszy, po czym zostało wykupione przez wileńskich kolekcjonerów.

Najznaczniejszą część – ponad 200 sztabek – nabył litewski kolekcjoner, znany działacz społeczny, burmistrz magistratu wileńskiego (1940 r.) Konstantinas Staszys (1880-1942). 130 sztabek kupił znany wileński numizmatyk, adwokat, urzędnik magistratu wileńskiego Jan Bekisz (1883-?). W 1944 r. Bekisz z żoną i córką wyjechał do Niemiec, potem do Londynu, a stamtąd do Australii. Kilka, może kilkadziesiąt egzemplarzy ze skarbu trafiło także do rąk księdza prof. Petrasa Kraujalisa (1882-1933), księdza dr. Juozasa Stankevicziusa (1866-1958), Antoniego Domaradzkiego (1896-1978), który należał do grona założycieli wileńskiego Towarzystwa Numizmatycznego (po wojnie mieszkał w Gdańsku i brał czynny udział w działalności numizmatycznej Polski). 3 sztabki litewskie oraz 1 grzywnę kijowską sześciokątną nabył adwokat i numizmatyk wileński I. Zajączkowski. Po wojnie posiadane przez niego sztabki trafiły do zbioru krakowskiego kolekcjonera Jerzego Sowińskiego. W 1935 r. jedną paluszkowatą litewską sztabkę, a drugą kijowską – sześciokątną – kupił student Uniwersytetu Stefana Batorego, a po wojnie w latach 1950-1980 kierownik Działu Numizmatycznego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi – mgr Anatol Gupieniec (1914-1985). Kilka sztabek z tego skarbu nabył także numizmatyk, grafik i muzeolog ze Lwowa Rudolf Mękicki (1887-1942).

Obecnie 2 sztabki litewskie z jego zbioru są przechowywane w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi. Jedną litewską sztabkę, kupioną u Jana Bekisza, w swoim zbiorze posiadał znany krakowski numizmatyk Tadeusz Kalkowski (1899-1979).

Należy podkreślić, że największą część sztabek litewskich (ponad 400 sztuk) z tego skarbu nabył (konkretnie nie wiadomo od kogo) litewski kolekcjoner, znany działacz społeczny Povilas Karazija (1887-1955), który w 1932 r. opublikował pracę pt. „1930 m. Vilniaus lobis”, Vilnius 1932. W 1977 r. wdowa po nim, Urszule Karazijiene 185,5 sztabek litewskich, 5 grzywien nowogrodzkich i 4 grzywny kijowskie razem ze zbiorem monet przekazała Muzeum Nauki Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego. Obecnie 10 sztabek (3 typów: litewskiego, nowogrodzkiego i kijowskiego) ze skarbu w Rybiszkach są przechowywane także w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Najdawniejsze monety litewskie zaczęto bić dopiero w drugiej połowie XIV w.

Zenonas Duksa
www.L24.lt