Obchody Bożego Ciała zostały zapoczątkowane w 1246 roku w Belgii. Ich inicjatorką była św. Julianna z Liège, przeorysza klasztoru augustianek z Mont Cornillon, którą Jezus podczas objawienia prosił o święto Eucharystii. Pod wpływem tych objawień miejscowy biskup Robert ustanowił w 1246 r. święto Bożego Ciała, początkowo dla jego diecezji Liège. W 1252 r. legat papieski rozszerzył obchodzenie tego święta na Germanię. Jednak dopiero po cudzie eucharystycznym, jaki zdarzył się w 1262 roku we włoskiej miejscowości Bolsena, gdzie hostia zaczęła krwawić, papież Urban IV w 1264 roku bullą „Transiturus” ustanowił święto Bożego Ciała dla całego Kościoła.

W Polsce po raz pierwszy wprowadził tę uroczystość biskup Nankier w 1320 r. w diecezji krakowskiej. W 1420 r. na synodzie gnieźnieńskim uznano Boże Ciało za uroczystość powszechną obchodzoną we wszystkich kościołach w państwie.

Procesje eucharystyczne w dniu Bożego Ciała wprowadzono trochę później niż samo święto. Tradycyjnie brały w nich udział władze miejskie, wojsko, cechy rzemieślnicze oraz liczne bractwa. Do dziś w niektórych częściach Włoch czy Ameryki Łacińskiej ulice, którymi przechodzi procesja Bożego Ciała, wykładane są kwiatami. W Hiszpanii kwiatami dekoruje się również ściany domów. Utworzenie dywanu usypanego z tysięcy kwiatów nawiązuje do tradycji średniowiecznej, kiedy to królewskie ogrody przekazywały w tym dniu na rzecz Kościoła kwiaty, które miały posłużyć do przyozdobienia katedr dla uświetnienia uroczystości Bożego Ciała.

W święto Bożego Ciała buduje się ołtarze ustawione pod gołym niebem. Zawierają one miejsce na monstrancję, a także symbole religijne, jak również elementy symbolizujące grupy zawodowe, organizacje, zrzeszenia, które je wykonują. Są pięknie ukwiecone i przybrane zielonymi drzewkami, najczęściej brzózkami lub gałęziami lipy. Gałązki brzozy miały kiedyś duże znaczenie symboliczne. Wykorzystywane były do zabiegów leczniczych, magicznych i ochronnych. Po uroczystości uczestnicy odłamywali gałązki, którymi były udekorowane ołtarze i zabierali ze sobą. Wtykali je w ziemię, na granicy pól, aby zabezpieczały zasiewy przed burzami, chorobami i szkodnikami. Wkładali pod strzechy, by chroniły dom i zabudowania gospodarskie przed pożarem i innymi żywiołami.

Dziś także wiele osób zabiera brzozowe gałązki do domu, wierząc, że są źródłem Bożego błogosławieństwa i chronią od wszelkich nieszczęść. Niewiele osób pamięta o znaczeniu tego zwyczaju, który odnosił się głównie do zabiegów o charakterze agrarnym.

Procesja Bożego Ciała

Procesja do czterech ołtarzy jest najważniejszym elementem święta Bożego Ciała. Przy ołtarzach czytana jest Ewangelia i celebrans udziela wiernym błogosławieństwa monstrancją z Najświętszym Sakramentem. Przebieg procesji ma ustaloną formę – ksiądz pod baldachimem niesie monstrancję od ołtarza do ołtarza, w powietrzu unosi się zapach kadzidła, słychać dźwięki dzwonów, dziewczynki sypią płatki kwiatów, chłopcy dzwonią małymi dzwonkami. Przed baldachimem niesione są chorągwie, fe­retrony i sztandary, a za baldachimem podążają wierni. W niektórych regionach na tę okazję zakładany jest strój ludowy, co podkreśla przywiązanie do tradycji regionalnej.

Najbarwniejsze procesje Bożego Ciała odbywają się w Łowiczu i Spycimierzu, gdzie w czwartkowe święto robione są uliczne dywany kwiatowe, „ludowo” jest też na Podhalu. A przemyska procesja ulicami miasta łączy wiernych obrządku łacińskiego i greckokatolickiego. Na ukształtowanie się barwnych procesji z okazji Bożego Ciała znaczny wpływ wywarło naśladowanie uroczystych wjazdów królów i arystokratów urządzanych z okazji ważnych wydarzeń państwowych.

Procesje Bożego Ciała na przestrzeni wieków były też wykorzystywane do akcentowania wydarzeń politycznych i narodowych, na przykład w okresie zaborów procesje były często manifestacjami narodowościowymi, a w czasach Polski Ludowej udział w procesji Bożego Ciała miał charakter religijno-narodowy i był formą sprzeciwu przeciwko narzucanej ideologii, bywało, że pojawiały się akcenty solidarnościowe i patriotyczne.

Kościelny ceremoniał tego dnia ubogacają pieśni eucharystyczne. Podczas procesji śpiewane są pieśni, w których wierni składają hołd Bogu. Najpopularniejszą pieśnią Bożego Ciała jest wiersz Franciszka Karpińskiego:

Zróbcie mu miejsce Pan idzie z nieba

Pod przymiotami ukryty chleba.

Zagrody nasze widzieć przychodzi,

I jak się Jego dzieciom powodzi.

Otocz Go wkoło, rzeszo wybrana.

Przed twoim Bogiem zginaj kolana!...

Oktawa Bożego Ciała

Po uroczystości Bożego Ciała rozpoczyna się oktawa, która dawniej uważana była za czas niezwykły i wolny od prac polowych. W tym okresie kobiety także nie prały bielizny kijankami, aby nie ściągnąć burz. Mądrość ludowa zalecała: „W Boże Ciało z Boską chwałą, Słowo nam się Chlebem stało, nie tnij zboża ni kapusty, bo odnajdziesz w niej rdzeń pusty”.

W kolejnych dniach po Bożym Ciele, w kościele odprawiano nabożeństwa, które miały wybłagać urodzaj, a tradycja ludowa upowszechniła wiele powiedzeń i wróżb dotyczących tego okresu: „Boże Ciało pogoda darzy, rok będzie dobry dla gospodarzy”; „Jaki dzień jest w Boże Ciało, takich dni potem niemało”; „Na Boże Ciało żyto zakwitało”; „Na Boże Ciało siej proso śmiało”.

Po czwartkowych uroczystościach Bożego Ciała przez cały tydzień odbywają się procesje, ale już tylko wokół kościoła. Z czasem oktawy i procesji wiąże się zwyczaj wykonywania wianków z ziół i kwiatów. Dawniej wito zwykle kilka wianków z mocno aromatycznych roślin: mięty, rozchodnika, macierzanki, kopytnika, tymianku, później także z kwiatów ogrodowych. Wianki te pozostawiano w kościele na całą oktawę, aby nabrały dobroczynnej mocy i dopiero po tym czasie zabierano je do domu albo codziennie przynoszono je na procesje. Współcześnie święci się wianki w ostatni dzień oktawy. W przeszłości małe wianuszki, związane czerwoną wstążeczką, po poświęceniu w kościele wisiały w domu nad drzwiami, nad oknami, przy świętych obrazach, u wrót stodół i obór, aby broniły domu przed pożarem, burzą, gradobiciem i szkodnikami oraz przed czarownicami, które zabierały krowom mleko. Zioła z tych wianków wykorzystywano przez cały rok – dodawano do pożywienia chorującym zwierzętom, spalano, w czasie burz, by ochroniły dom przed piorunami, dymem z wianków leczono ból gardła i przestrach u dzieci. Z poświęconych wianków przyrządzano napary na różne dolegliwości i choroby. Intensywny zapach ziół miał odstraszać złe moce. Wkładano wianek pod pierwszą skibę, pod fundament nowobudowanego domu, zakopywano na rogach pola dla ochrony i błogosławieństwa Bożego.

Uroczystość Bożego Ciała jest wielkim świętem Kościoła, ale również wiąże się z tradycją ludową, radością i pięknem polskich procesji. Boże Ciało to święto Eucharystii, które w kulturze ludowej miało charakter widowiska kultowego należącego do tradycji wiosennego świętowania, stąd prośby o pogodę, urodzaj, odsunięcie klęsk żywiołowych. Kwiaty, zielone gałązki, wianki wskazują na przedchrześcijańskie znaczenie odradzającego się na wiosnę życia.

Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej ma wybitnie chrześcijański charakter, ale w praktykach lokalnych można doszukać się elementów ludowych i lokalnego kolorytu.

Opracowanie: dr Małgorzata Dziura z Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej

MKDNiS