„Opinie zwiedzających są bardzo pozytywne. Podziwiana jest wyrazistość wzorów, geometryczność i misterność prac. Często odwiedzający wspominają kapy tkane przez swoje matki, babcie i porównują je z eksponowanymi na wystawie, poszukując podobieństw i różnic wzorów" – powiedziała Karolina Tamašauskaitė, specjalistka z Regionalnego Parku Wilii.

Prezentowane na wystawie pokrycia pochodzą z 1960-1965 roku. Niestety, autorki, urodzonej w dalekim 1920 roku, już nie ma wśród nas.
Wyciągnąć babcine kapy na światło dzienne i zaprezentować je dla szerokiej publiczności postanowiła wnuczka Michaliny Łuczun – Irena Karpavičienė. To ona zwróciła się do Dyrekcji wspomnianego parku z propozycją zaprezentowania prac swej babci. Obecnie, gdy nasz rynek zalewa tania i sztuczna produkcja chińska, znalezione w szafie czy na strychu rękodzieła naszych babć i prababć zaczynamy cenić od nowa.

Dziedzictwo pokoleń

Aby się dowiedzieć więcej o tradycji tkactwa we wsi Wierkszany, udałam się do tej miejscowości w poszukiwaniu potomkiń Michaliny Łuczun. Na progu drewnianego domu przywitała jej córka – Jadwiga Žemaitienė z domu Łuczun, zapraszając do środka.

Przy wejściu do mieszkania spojrzenie od razu padło na łóżko zasłane różowo-białą kapą w geometryczne wzorki i różnobarwne wyszydełkowane poduszki. Pokrycie, liczące niemal pół wieku, jaśniało jaskrawym różem jak nowe i sama tkanina wełniano-lniana zachowała się w doskonałym stanie.

„W domu niewiele zostało prac mojej mamy, bo niemal wszystkie są teraz eksponowane w Centrum" – zaznaczyła na wstępie pani Jadwiga. Ale w szufladzie pozostała jej najulubieńsza kapa o subtelnych wzorach koloru bielonego i naturalnego lnu, i którą od razu pokazała.

Michalina Łuczun była jedną z niewielu tkaczek we wsi. Do niej przychodziły kobiety, nie mające własnego warsztatu tkackiego. Pani Michalina miała zaś krosna odziedziczone po swej mamie, Urszuli Szumskiej, która podczas repatriacji wyjechała do Polski.

„Dobrze pamiętam, jak w naszym domu zbierały się koleżanki mamy. Zanim zabierały się do tkania, wspólnie tworzyły i rysowały rozmaite ornamenty w zeszycie w kratkę. Razem szykowały warsztat do pracy, bo jedna osoba nie dałaby rady" – wspominała rozmówczyni.

Materiał z własnego gospodarstwa

Materiał na tkaniny pozyskiwano z własnych upraw lnu i hodowli owiec. Jak wspomina pani Jadwiga, aby otrzymać lniane włókno, trzeba było wiele się napracować.

„Zebrany z pola len moczono w wodzie, by włókno zmiękło. Potem wyczesywano go szczotkami, wystukiwano. Miałam zachowane wszystkie potrzebne do tego narzędzia, ale z biegiem lat one się zniszczyły. I warsztat nie zachował się w całości" – mówiła mieszkanka Wierkszan. Włóczkę, jak dodała, kobiety też same farbowały. Najpierw wykorzystywały do tego naturalne barwniki, potem kupowały sztuczne farby, sprowadzane z Kowna.

Na kapach pani Michaliny dominują najczęściej dwa kolory. Barwne i wzorzyste narzuty służyły nie tylko do ścielenia łóżka. Były też zawieszane na ścianach dla ozdoby domu, okrywano się nimi w saniach lub podczas chłodów.

A czarno-białe, jak zaznaczyła pani Jadwiga, tkano specjalnie na pogrzeby. Ścielono je pod trumną, zawieszano na ścianie przed trumną czy na oknach, okrywano wóz czy samochód, przewożący nieboszczyka. Takich żałobnych kap pani Jadwiga zachowała kilka. Były też kapy do codziennego użytku oraz specjalnie przeznaczone na święta. „Mama nie pozwalała, byśmy na święta ścieliły codzienne kapy " – stwierdziła rozmówczyni.

Nieodświętne rzemiosło

Ani pani Jadwiga Žemaitienė, ani jej córka Irena nie kontynuują rodzinnej tradycji tkania. Ich mama i babcia – Michalina Łuczun – była ostatnią znawczynią tego rzemiosła.

„W wieku 17 lat wyjechałam do pracy do Wilna. Mama bardzo chciała, aby jej dzieci (mam też dwóch braci) nie pracowały w kołchozie. W latach powojennych wiele młodzieży pouciekało do miasta. Dlatego nie zdążyłam nauczyć się tkania, ale i, będąc w młodszym wieku, niezbyt garnęłam się do tkania. Nie mam też szczególnego zamiłowania do robienia na drutach czy szydełkowania. Widocznie, nie wdałam się w mamę" – powiedziała pani Jadwiga.

Jak wspominała nasza rozmówczyni, tkactwem jej mama zajmowała się przeważnie w zimowe wieczory, gdy było więcej wolnego czasu, a i pracy w kołchozie było niewiele.

„Jak postawi mama warsztat późną jesienią w pokoju, to tak niemal przez całą zimę i stoi" – opowiadała Žemaitienė . Podkreśliła, że w niedzielę – dzień święty – mama nigdy nie tkała.

A ile czasu zajmowało utkanie jednej kapy? Według pani Jadwigi, jeśli matka poświęcała na tę czynność każdy wieczór, narzuta była gotowa prawie w ciągu miesiąca.

„Mama miała bardzo dużo kap. W domu nas było pięciu, więc każde łóżko musiało być zasłane. Ponadto mama utkane własnoręcznie pokrycia rozdawała swej rodzinie: synowym, wnukom, na posagi. Ale kap nigdy nie sprzedawała. Dawała je wyłącznie w prezencie" – opowiadała córka pani Michaliny. A chętnych nabycia własnoręcznie tkanych rzeczy, zarówno kiedyś, jak i dzisiaj, nie brakowało. Jadwiga Žemaitienė z opowiadań swej mamy wie, że dawniej często we wsi zjawiali się rozmaici ludzie, którzy skupowali stare rzeczy. Jednak, mimo niełatwych czasów i braku pieniędzy, pani Łuczun nikomu nie sprzedała ani jednego obrazu, ani jednej tkaniny.

Bezcenna wartość kulturowa

Jak powiedziała pani Jadwiga, kiedyś kobiety zajmowały się tkactwem nie z powodów estetycznych, ale wyłącznie praktycznych.

„Mama mawiała, że kto nie umie tkać, to nie ma czym łóżka pościelić. Tak było naprawdę. Dla wielu kołdra służyła i do nakrywania się podczas snu, i jako kapa. Kiedyś nie było tak, że w sklepie da się wszystko kupić" – mówiła Žemaitienė.

Czy ludzie podziwiali te kapy? „Raczej nie, bo niemal u każdego we wsi i okolicy takie były. Chwalili tylko goście, którzy przyjeżdżali z daleka. „Michasiu, może mnie ten wzór dasz?" – często się koleżanki i znajome wymieniały wzorami, doświadczeniem" – opowiadała rozmówczyni. Jak wspomina pani Jadwiga, jej matka aktywnie zajmowała się tkactwem do lat 60-70. ubiegłego stulecia. Gdy dzieci opuściły rodzinny dom, już nie trzeba było mieć wielu kap, bo nie było już i łóżek, które należało nimi zasłać. Ponadto pani Michalina miała też słabszy wzrok.

Pani Jadwiga bardzo podziwia swoją mamę, która oprócz ciężkiej pracy w kołchozie, wychowywania gromadki dzieci, prowadzenia gospodarstwa, znajdowała czas na warsztat tkacki.

Podsumowując rozmowę, pani Jadwiga wyraziła zwątpienie, aby wystawa starych wiejskich kap mogła zainteresować współczesną młodzież i mieszkańców Wierkszan.

„Któż by tam poszedł je oglądać?.." – rzuciła skromnie na pożegnanie.

Na szczęście, inicjatywa jej córki Ireny oraz pozytywne odezwy odwiedzających ekspozycję świadczą o tym, że ludzie bardzo interesują się dorobkiem swoich przodków, którzy są nie tylko przykładem pracowitości i cierpliwości, ale i pozostawili po sobie tak cenną wartość kulturową.

Iwona Klimaszewska

Fot. autorka

„Tygodnik Wileńszczyzny"