Dwie złączone złote podkowy umieszczone w herbie Dziewieniszek symbolizują wielowiekowe więzi dwóch narodów, które zamieszkują na Ziemi Dziewieniskiej – Polaków i Litwinów. Na przeciągu dziejów historycznych, Polacy i Litwini wspólnie tworzyli historię tej ziemi.
Własność królewska
Po raz pierwszy Dziewieniszki zostały wspomniane w kronice historycznej w 1385 roku jako zagroda Mingaiły. Kolejna wzmianka o miasteczku pochodzi już z 1411 roku. Do połowy XVII wieku Dziewieniszki należały do rodziny Gasztołdów. W roku 1474 Marcin Gasztołd, wojewoda kijowski, wybudował tu kościół. W 1542 roku, po śmierci ostatniego potomka rodu Gasztołdów, Dziewieniszki wraz z przyległościami przeszły we władanie Zygmunta I Starego, stając się własnością królewską. Później miasteczko otrzymało status starostwa niegrodowego.
W 1599 roku Dziewieniszki zostały nadane Bazylemu Brzozowskiemu. W czasie wojny polsko-szwedzkiej miejscowość była zajęta przez oddziały wojska szwedzkiego. Pod koniec XVI wieku w Dziewieniszkach zamieszkiwał wybitny ówczesny poeta Andrzej Rymsza (ok. 1550-1595), będący na służbie dworskiej u Radziwiłłów: najpierw u Mikołaja „Rudego”, potem – u Krzysztofa „Pioruna”.
Polacy, Litwini i Żydzi
W roku 1712 miasteczko składało się z 49 domów. Oprócz Polaków i Litwinów mieszkała tu wielka diaspora Żydów, którzy trudnili się głównie handlem oraz drobnym rzemiosłem.
Pierwsza dziewieniska świątynia katolicka spłonęła w czasie pożaru w połowie XVIII wieku. Na miejscu starego kościoła w roku 1783 został wybudowany nowy – pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej. W wieku XIX Dziewieniszki miały już status miasteczka rządowego, liczba mieszkańców wzrosła do 843 osób. Jeden z autorów opisu Dziewieniszek z końca wieku XIX tak opisywał mieszkańców miasteczka: „Włościanie tutejsi trudnią się oprócz rolnictwa ciesiołką, w ręku zaś Żydów, dominującej ludności miasteczka, propinacja i handel przynoszący im niezłe zyski w czasie zwykłych niedzielnych jarmarków, dwóch do roku większych – w dniu św. Jerzego oraz św. Michała”.
Przyjaciel Ruszczyca
W Dziewieniszkach urodził się znany literat i publicysta Napoleon Rouba (1860-1929). Po ukończeniu studiów prawniczych w Warszawie osiadł na stałe w Wilnie. Należał do grona bliskich przyjaciół wielkiego malarza wileńskiego Ferdynanda Ruszczyca, będąc częstym uczestnikiem słynnych spotkań poniedziałkowych w domu artysty. Syn Napoleona Rouby, Michał (1893-1941), był uczniem Ruszczyca. W roku 1909 na zamówienie „Kuriera Litewskiego”, z którym współpracował, wydał napisany przez siebie „Przewodnik po Litwie i Białej Rusi”. Wspomina w nim też o Dziewieniszkach. Według Rouby, liczyły one już w tym czasie około 3000 mieszkańców.
Teren partyzancki
W wieku XIX w Dziewieniszkach funkcjonowały: urząd pocztowy, urząd policyjny i rosyjska szkoła powszechna. Oprócz kościoła katolickiego w miasteczku działały także dwie synagogi. Skład narodowościowy Dziewieniszek zmienił się w czasie II wojny światowej, kiedy mieszkańcy wyznania mojżeszowego zostali wymordowani przez hitlerowców.
W czasie okupacji niemieckiej Ziemia Dziewieniska była terenem aktywnych działań partyzanckich Armii Krajowej. 16 marca 1944 roku miasteczko zostało zdobyte przez oddział „Zdroja-Pala” (Stanisław Dedelis). Następnie w miasteczku stacjonowała 8 brygada AK „Tura”. Okolice Dziewieniszek w tym okresie były całkowicie opanowane przez oddziały polskiej partyzantki. W roku 1944 w miasteczku wydawano podziemne pismo „Pobudka”.
Herb z inicjatywy mieszkańców
Z inicjatywą uzyskania herbu Dziewieniszek wiosną 2005 roku wystąpił miejscowy oddział ZPL oraz wspólnota mieszkańców. Ideę poparła zarówno starosta gminy Czesława Marcinkiewicz, jak też władze rejonowe. Wykonanie projektu herbu powierzono Juozasowi Galusowi. Artysta wykonał dwa projekty przyszłego herbu: na jednym były umieszczone dwa dęby, na drugim – dwie podkowy.
Zadaniem heraldyka było ukazanie na herbie jedności dwóch narodów zamieszkałych w Dziewieniszkach – Polaków i Litwinów. Ostatecznie wybór padł na projekt z dwiema podkowami. Herb symbolizuje jedność mieszkańców Dziewieniszek.
Typowe miasteczko
Ziemia Dziewieniska jest niezwykle bogata w pamiątki przyrodnicze i architektonicznie. Nic dziwnego więc, że duża część terytorium gminy należy do Dziewieniskiego Regionalnego Parku Historycznego.
Same Dziewieniszki – to typowe pod względem rozlokowania miasteczko charakterystyczne dla miejscowości Litwy Wschodniej i sąsiedniej Białorusi. Podstawowym elementem miasteczka jest plac, gdzie zbiegają się drogi łączące je z Wilnem, Oszmianą, Trobami (Sobotnikami), Gieranionami i Solecznikami. W 1969 roku Dziewieniszki zostały wpisane na listę zabytków urbanistycznych Litwy o lokalnym znaczeniu. Ważnym zabytkiem historycznym jest tutaj kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Różańcowej z 1783 roku oraz 21-metrowa dzwonnica kościelna wybudowana w roku 1903. Dzwonnica jest zarazem bramą wejściową na plac kościelny, zamknięty ze wszystkich stron murem zbudowanym z kamienia polnego. Przy kościele kilka nagrobków – księży pełniących posługę w tej parafii.
Na północnym skraju miasteczka, przy obecnej drodze do Solecznik, znajduje się porośnięty sosnami cmentarz. Grzebano na nim ludzi od końca XVIII wieku. Jest tam wiele starych i cennych nagrobków. Z kolei przy ulicy Gieranońskiej znajduje się kirkut, żydowski cmentarz. Teren nieogrodzony, zachowało się kilkadziesiąt macew. To pamiątka po mieszkańcach tego miasteczka – Żydach dziewieniskich, których większość straciła życie zamordowana przez hitlerowców w Werenowie (Białoruś).
Kompleks turystyczny w zamku
Na południowy wschód od Dziewieniszek, tuż przy granicy z Białorusią, w miejscowości Norwiliszki niczym twierdza wznoszą się mury starego zamku. A w XVI wieku norwiliski folwark należał do Doroty Szorcowej, która później zapisała cały swój majątek Zakonowi Franciszkanów Braci Mniejszych w Wilnie. Na początku XVII wieku w Norwiliszkach stanął klasztor, gdzie zamieszkało 8 mnichów. Klasztor został zamknięty w 1832 roku i stacjonowały w nim wojska armii carskiej. Po przekazaniu budowli do gestii szkoły rolniczej, mieściła się tu bursa dla dziewczynek (1900-1915), a od roku 1928 do początku lat 80. – plebania. Obecnie na terytorium starego zamku mieści się kompleks turystyczny.
Obok zamku znajduje się kościół pw. Matki Maryi Miłosierdzia, wybudowany w stylu zakopiańskim w 1925 roku. Mimo ciągle zmniejszającej się liczby wiernych w parafii (w okolicznych wsiach jest coraz mniej mieszkańców) świątynia nadal jest czynna, a nabożeństwa odbywają się w języku polskim i litewskim.
Wsie uliczne, kurhany i kamienie
Zabytkiem urbanistycznym na terytorium gminy jest nieduża wieś Żyżmy, która, podobnie jak Poszki czy Rymosze, należy do tzw. wsi ulicznych (inaczej zagonowe, kiedy to budynki są umieszczone po jednej stronie ulicy), powstałe w okresie reformy włokowej XVI w. Na niedługim odcinku od ujścia rzeki Gauja, między Dziewieniszkami i Poszkami, spotkamy trzynaście miejscowości tego rodzaju, stanowiących trzy niedaleko siebie znajdujące się grupy wsi ulicznych. Takie ulokowanie wsi jest rzadko spotykanym zjawiskiem w innych regionach Litwy.
W odległości 2 km na północny wschód od Dziewieniszek, w lesie „Szwedzka Droga”, znajduje się 8 zachowanych kurhanów. Pamiątką epoki lodowcowej, jak też pomnikami archeologii i przyrody są kamienie posiadające swoją mitologię. Niedaleko wsi Żyżmy można zobaczyć głaz zwany „Zaklętym weselem” (Užkeikta svodba). Dobrze przyjrzawszy się kamieniowi można na nim dojrzeć figury siedzących ludzi. W dwóch kilometrach od „Zaklętego wesela” w lesie zajaszyskim leży podłużnej formy kamień Mokas. W ciągu długich lat ludzie wierzyli w czarodziejską moc kamienia: przychodzili tu leczyć choroby, prosili o oddalenie nieszczęść.
Ważnym zabytkiem okolic Dziewieniszek jest grodzisko w Bieczanach, uporządkowane i dostosowane do potrzeb turystycznych ze środków funduszy europejskich. Projekt był realizowany w 2012 roku przez administrację Dziewieniskiego Regionalnego Parku Historycznego.
A. K. na podstawie:
„W Dziewieniszkach i dalej” (Mieczysław Machulak)
„Šalčios žemė” (Stanislovas Buchaveckas)
„Tygodnik Wileńszczyzny”