W maju 2019 roku przypada 200. rocznica urodzin Stanisława Moniuszki. Obchody tej rocznicy – wspólnej dla Polski, Litwy i Białorusi – patronatem objęło UNESCO. Polski Sejm ustanowił rok 2019 Rokiem Stanisława Moniuszki. Twórca „Halki”, podobnie jak Adam Mickiewicz, jest postacią, która w sposób szczególny łączy trzy kraje – Białoruś, Litwę i Polskę. Przyszły kompozytor urodził się w Ubielu, nieopodal Mińska, prawie 20 lat spędził w Wilnie, ostatecznie zamieszkał z rodziną w Warszawie, gdzie objął stanowisko dyrektora i organizatora opery, a także był wykładowcą w Instytucie Muzycznym.

Inspirację dla muzyki Moniuszki stanowiła kultura ludowa. Geniusz kompozytora polegał na umiejętności połączenia polskiego folkloru z elementami opery europejskiej (włoskiej, francuskiej i niemieckiej). Istotną rolę w operach Moniuszki odgrywają chóry, np. górali oraz elementy polskich tańców narodowych. Wprowadzenie libretta w języku polskim i rodzimej tematyki pozwalało przybliżyć i lepiej zrozumieć sztukę operową.

Kompozytor i pedagog

Moniuszko nie ma dziś w Wilnie żadnej egzystencji, żadnego nawet dla ucha pokarmu – człowiek ten w naszym niemuzykalnym Wilnie zakopany, wygląda jak brylant, rzucony na polu między chwasty – tak o wielkim geniuszu, ojcu polskiej opery narodowej napisał współczesny mu muzyk Wiktor Każyński.

W latach poprzedzających wybuch Powstania Styczniowego i bezpośrednio po nim, wbrew trudnym warunkom społecznym i politycznym, napisał swoje najsłynniejsze dzieła – opery „Halkę” i „Straszny dwór”. Tworzył ku pokrzepieniu serc Polaków zniewolonych przez zaborców.

W Wilnie pragnął poprzez muzykę zaistnieć jako muzyk i obywatel. Jednak lata wileńskie Moniuszki – to przede wszystkim czas obowiązków rodzinnych i ciężkiej pracy dla chleba, o którą nie było mu łatwo.

Ulica Niemiecka i Wileńska, Kaplica Ostrobramska, kościół akademicki śś. Janów, świątynia joanitów pw. Najświętszego Zbawiciela (niegdyś kościół trynitarzy Pana Jezusa) na Antokolu, dawny Teatr Wielki w byłej oficynie pałacu Radziwiłłów (dzisiaj tu mieści się muzeum poświęcone sztuce filmowej i teatralnej oraz muzyce), miejski Ratusz – miejsca bezpośrednio związane z życiem i działalnością autora „Halki”. Stanisław Moniuszko przyjaźnił się z Römerami, u których często gościł przy ul. Bakszta 10. Innym miejscem spotkań ludzi z kręgu Moniuszkowskiego była willa Tuskulanum, dokąd z ulicy Niemieckiej przeniósł się sąsiad i przyjaciel kompozytora, doktor medycyny Julian Titius z rodziną.

Społecznik i dobroczyńca

Nie sposób wyliczyć wszystkich miejsc w stolicy, które „zaliczył” w swoim czasie Moniuszko. Przez cały okres wileński utrzymywał się głównie z udzielania korepetycji, gdyż nauka muzyki była wówczas modna zarówno w wyższych sferach mieszczańskich, jak i ziemiańskich. Praca ta nie zapewniała stałego i porządnego dochodu dla utrzymania tak licznej rodziny, więc Moniuszko brał się różnych dorywczych zajęć, np. grania na organach w czasie ślubów. Posada organisty w kościele śś. Janów była utrzymana zaledwie przez kilka pierwszych lat pobytu w Wilnie.

Z dalszych, podwileńskich podróży, należy wymienić Werki, gdzie grywał podczas organizowanych letnich pikników czy też Druskieniki, dokąd wyjeżdżał dla podreperowania zdrowia, a przy okazji grywał koncerty dla kuracjuszy. Odwiedzał też Moniuszko Syrokomlę w Borejkowszczyźnie.
Mimo trudnej sytuacji materialnej Stanisław Moniuszko był wielkim społecznikiem i działał charytatywnie. Zakładał chóry, organizował składki, zabiegał o koncerty na rzecz ubogich młodych twórców, a także – rodzin zmarłych artystów. Dawał koncerty dobroczynne na rzecz sierot, kalek i ubogich. Jeśli miał jakieś pieniądze to chętnie się nimi dzielił – m.in. dołożył się finansowo do renowacji zniszczonego kościoła w Duksztach. Był zaangażowany w działalność wileńskiego Towarzystwa Dobroczynności. Razem z Alfredem Römerem założył przy towarzystwie szkółkę śpiewaczą dla sierot. Uczęszczało do niej 12 dzieci. Założył Towarzystwo Amatorów Muzyki Kościelnej pw. św. Cecylii przy kościele śś. Janów.

Autor mszy, litanii i „Halki”

Moniuszko był pionierem odrodzenia muzyki sakralnej – dawał koncerty w świątyniach, grywał na organach podczas nabożeństw, organizował zajęcia muzyczne w salach przykościelnych. Chciał, by muzyka i śpiew wykonywane w kościołach miały wyższy poziom i pogłębiały tym samym duchowe przeżycia wiernych. Ciągła styczność organisty z liturgią, pieśniami, modlitwami stała się dla niego inspiracją. To w Wilnie powstała większość jego dzieł religijnych. M.in. po śmierci matki Elżbiety Moniuszkowej napisał Mszę żałobną „Pienia żałobne do Mszy św. za dusze zmarłych”. W latach 1843-1855 kompozytor napisał cztery „Litanie Ostrobramskie”. Kiedy grano je w miejscu, któremu były dedykowane, przy organach najczęściej zasiadał sam autor. Po opuszczeniu przez Moniuszkę Wilna, litanie nie straciły na popularności, ale na… powadze, wszak grać je zaczęto także po salonach. Dopiero w okresie międzywojennym przywrócono im ich właściwe miejsce, bo melodie odgrywano z dzwonnicy katedralnej.

Najsłynniejsza polska opera „Halka” została zaprezentowana po raz pierwszy w Wilnie w 1848 roku w kameralnych warunkach sali domu Müllerów, gdzie mieszkał kompozytor z rodziną. Wcześniejsze próby wystawienia opery w Warszawie i zainteresowania nią wielkiego świata muzyki nie odniosły sukcesu. Dopiero w 1854 roku dzieło Moniuszki zaprezentowano na zawodowej scenie Teatru Wileńskiego, w budynku Ratusza. Wileńska wersja „Halki” (z 1848 roku) znacznie różni się od powszechnie znanej późniejszej, rozbudowanej – tzw. warszawskiej. Jest mniej liryczna, mniej widowiskowa, ale bardziej zwarta i dramatyczna.

Po 200 latach

Rok Moniuszkowski w Wilnie zainaugurowano w Pałacu Wielkich Książąt Litewskich właśnie wileńską wersją opery „Halka”, którą, 13 grudnia ub.r., wykonał chór kameralny i orkiestra Capella Cracoviensis. Przedsięwzięcie było zorganizowane przez Instytut Polski w Wilnie oraz Wileński Oddział Miejski Związku Polaków na Litwie.

W tym roku przy udziale Instytutu Polskiego w Wilnie odbędzie się kilka innych wydarzeń. W kwietniu, w ramach festiwalu Kaunas Jazz, zostanie zaprezentowany Moniuszko na jazzowo. W maju w Wilnie w kościele śś. Janów odbędzie się koncert, podczas którego wystąpią trzy chóry – Uniwersytetu Wileńskiego, Politechniki Białostockiej i Państwowego Uniwersytetu w Mińsku. Potem koncert zostanie powtórzony w Mińsku i Białymstoku.

Głównym elementem obchodów Roku Stanisława Moniuszki na Litwie będzie międzynarodowa konferencja naukowa, która odbędzie się w Wilnie w czerwcu. Konferencji będzie towarzyszyć koncert z „Litaniami Ostrobramskimi” (1843-55) w wykonaniu Litewskiej Narodowej Orkiestry Symfonicznej i Kowieńskiego Chóru Państwowego pod batutą polskiego dyrygenta Antoniego Wita.

Do obchodów Roku Stanisława Moniuszki przygotowuje się również Centrum Kultury Polskiej na Litwie im. Stanisława Moniuszki, którego wszystkie imprezy będą podporządkowane 200. rocznicy patrona. Centralne, jubileuszowe przedsięwzięcie odbędzie się 5 maja, w dniu urodzin kompozytora w Siemens Arenie, największej sali widowiskowej Wilna.

***
Z Ostrą Bramą jest też związana jeszcze jedna kompozycja Moniuszki, ułożona na zamówienie Tomasza Zana do starożytnej modlitwy maryjnej „Pod Twoją obronę uciekamy się”, której łaciński napis widnieje na kaplicy od strony starego miasta

***
Jednym z najlepiej znanych zbiorów utworów Stanisława Moniuszki jest cykl dwunastu „Śpiewników domowych” zawierających pieśni do słów poetów polskich (m.in. Teofila Lenartowicza, Adama Mickiewicza, Wincentego Pola, Stefana Witwickiego i innych), a także obcych (w tłumaczeniu polskim) oraz do słów twórców ludowych.

***
Stanisław Moniuszko urodził się 5 maja 1819 roku w majątku Ubiel koło Mińska w polskiej rodzinie szlacheckiej o patriotycznych tradycjach, jego ojciec Czesław uczestniczył w kampanii napoleońskiej. Do najsłynniejszych jego dzieł należą opery – „Halka”, „Straszny dwór” i „Paria”. Początkowo w kierunku muzycznym kształciła go matka. Gdy w 1827 r. rodzina przeniosła się do Warszawy, ośmioletni Moniuszko rozpoczął naukę muzyki u Augusta Freyera, organisty w kościele Świętej Trójcy. Po trzech latach rodzina przeprowadziła się do Mińska, gdzie Moniuszko kontynuował naukę u Dominika Stefanowicza. W 1837 wyjechał do Berlina, aby kształcić się muzycznie u Carla Friedricha Rungenhagena, u którego studia ukończył w 1840 r. Następnie zamieszkał w Wilnie. W 1858 znowu przeniósł się wraz z rodziną do Warszawy, gdzie objął stanowisko dyrektora i organizatora opery. Zmarł na atak serca w roku 1872 w Warszawie. Pogrzeb artysty stał się manifestacją narodową. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.

***
Pomnik Stanisława Moniuszki na dziedzińcu kościoła św. Katarzyny w Wilnie był pierwszym tego typu monumentem w mieście po ponad 100-letnim okresie niewoli, a także pierwszym pomnikiem kompozytora na terenie II Rzeczypospolitej Polskiej. Powstał ze składek prywatnych wilnian i miał być tymczasowy. Stanął na cokole pomnika najwybitniejszego rosyjskiego poety romantyzmu – Aleksandra Puszkina.
***

Teresa Worobiej

Fot. autorka i archiwum

„Tygodnik Wileńszczyzny”