Wicepremier, minister kultury prof. Piotr Gliński odczytał list Premiera RP Mateusza Morawieckiego, skierowany do uczestników obchodów. „Spotykamy się dziś w symbolicznym miejscu – przy stacji Radegast, skąd wywieziono na śmierć ponad 150 tysięcy Żydów” – napisał premier. „Tu, na łódzkiej ziemi, przywołujemy jednocześnie dorobek wspólnej, ponadtysiącletniej historii Polaków i Żydów i jej ważny rozdział – heroiczne postawy Polaków wobec Zagłady”.
Podczas uroczystości ogłoszono przyznanie tytułu „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata” znanemu chirurgowi dr. Wincentemu Tomaszewiczowi oraz jego żonie Zofii, którzy w styczniu 1943 roku ukrywali przez kilka tygodni w swoim mieszkaniu w Warszawie swoją przyjaciółkę Alinę Margolis-Edelman, którą znali jeszcze z Łodzi oraz jej matkę dr Annę Margolis, znaną działaczkę partii BUND. Przyznany im pośmiertnie dyplom honorowy i medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata odebrały Anna i Lucjana Szuster.
Historia
Litzmannstadt Getto zostało utworzone przez Niemców w lutym 1940 r. Było ono drugim co do wielkości w Polsce – po warszawskim – i najdłużej istniejącym gettem na ziemiach polskich. Początkowo zamknięto w nim 160 tys. osób. Później trafiło do niego wielu żydowskich intelektualistów z Czech, Niemiec, Austrii i Luksemburga oraz 5 tys. Romów z Austrii. Łącznie w getcie znalazło się ok. 220 tys. osób.
Wśród murów getta Niemcy ukryli także obóz dla polskich dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej. Dzieci mieszkały w prymitywnych warunkach, wyniszczały je głód i ciężka praca. Z najnowszych szacunków historyków wynika, że przez obóz przeszło 2-3 tys. polskich dzieci. Warunki życia w getcie były tragiczne. Ta część Łodzi była nieskanalizowana, w izbach mieszkało po kilka osób, warunki higieniczne były fatalne i panował wszechobecny głód. Przez pięć lat, właśnie z głodu i wyczerpania ciężką pracą w getcie, zmarło prawie 45 tys. osób, które pochowano na tzw. polu gettowym na cmentarzu żydowskim przy ul. Brackiej.
Najtragiczniejszym momentem w historii getta był tydzień tzw. Wielkiej Szpery. We wrześniu 1942 roku Niemcy postanowili, że wszyscy, którzy nie nadają się do pracy, mają zostać wywiezieni. Oznaczało to deportowanie do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem dzieci poniżej 10 lat, osób starszych powyżej 65. roku życia i chorych. W styczniu 1942 r. rozpoczęły się masowe deportacje mieszkańców getta do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie zamordowano w sumie 70 tys. osób, a następnie do Auschwitz-Birkenau.
Getto istniało i funkcjonowało do połowy 1944 roku. Wtedy Niemcy zdecydowali o jego ostatecznej likwidacji. Pierwsze wywózki likwidacyjne getta odbyły się w czerwcu i lipcu 1944 roku i były kierowane do obozu w Chełmnie nad Nerem. Od początku sierpnia 1944 roku kolejne transporty niemal codziennie były kierowane do KL Auschwitz-Birkenau.
W ciągu tych sierpniowych dni do Auschwitz-Birkenau wywiezionych zostało ok. 70 tys. Żydów. Przyjmuje się, że ostatni transport wyjechał z Litzmannstadt 29 sierpnia, dlatego od wielu lat tego dnia odbywają się w Łodzi uroczystości przypominające tragiczne losy łódzkich Żydów.
Według różnych źródeł i szacunków, wojnę przeżyło od 8 do 15 tys. więźniów łódzkiego getta. I była to stosunkowo największa liczba Żydów, którzy przeżyli w gettach na terenie Polski. Po wojnie stosunkowo niewielu z ocalałych łódzkich Żydów wróciło do rodzinnego miasta. Większość zdecydowała się wyjechać z Polski – łódzcy Żydzi i ich potomkowie są rozsiani na cały świecie, współtworzyli państwo Izrael w 1948 r., ale bardzo wielu z nich trafiło do Francji, Belgii, Stanów Zjednoczonych, Argentyny, Australii czy Szwecji.
Pamięć
W Łodzi istnieje wiele miejsc upamiętniających historię Litzmannstadt Getto. Pierwszy pomnik ufundowany w latach 50. ub. wieku przez żydowskich mieszkańców Łodzi znajduje się przy wejściu na Cmentarz Żydowski przy ul. Brackiej. To tam rokrocznie odbywają się uroczystości religijne w ramach obchodów kolejnych rocznic likwidacji łódzkiego getta.
Dokładnie 15 lat temu na terenie byłej stacji kolejowej Radegast, zwanej łódzkim Umschlagplatz, skąd wywożono Żydów do obozów zagłady, powstał Memoriał Radegast. To instalacja składająca się z budynku stacji, gdzie obecnie mieści się muzeum, 140-metrowego Tunelu Deportowanych, symbolizującego nieuchronność losu wywożonych Żydów oraz Holu Miast i Kolumny Pamięci, wewnątrz której płonie znicz.
Tragiczne losy łódzkich Żydów upamiętnia także Park Ocalałych, który utworzono na terenie przylegającym w okresie II wojny światowej do granic getta. Od kilkunastu lat ocalali lub ich rodziny sadzą w nim drzewka – symbol życia. Na terenie Parku znajdują się też Pomniki Polaków Ratujących Żydów, na którym znajdują się tabliczki z nazwiskami wszystkich polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, obelisk upamiętniający Radę Pomocy Żydom „Żegota”, Kopiec Pamięci, na szczycie którego stoi pomnik-ławka Jana Karskiego oraz Centrum Dialogu im. Marka Edelmana.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
